Macro Economics (Marathi Version)-munotes

Page 1

1cee@[îegue -I
1
mLetue DeLe&Meem$ee®eer DeesUKe
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎ<ìîes
1.1 mLetue DeLe&Meem$ee®ee DeLe&
1.2 mLetue DeLe&Meem$ee®eer JewefMe<ìîes
1.3 mLetue DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer
1.4 mLetue DeLe&Meem$ee®es cenÊJe DeeefCe ce³ee&oe
1.5 meejebM e
1.6 ÒeMve
1.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
mLetue DeLe&Meem$ee®ee DeLe& mecepetve IesCes.
mLetue DeLe&Meem$ee®eer JewefMe<ìîes DeY³eemeCes.
mLetue DeLe&Meem$ee®³ee J³eeHleer®ee DeY³eeme keÀjCes.
mLetue DeLe&Meem$ee®es cenÊJe mecepetve IesJetve ce³ee&oeb®e e DeY³eeme keÀjCes.
1.1 mLetue DeLe&Meem$ee®ee DeLe& (MEANING OF MACRO
ECONOMICS)
Macro ¿ee Meyoe®eer GlHeÊeer Makros ³ee ûeerkeÀ MeyoeHeemetve Peeuesueer Deens. Macro
cnCepes ceesþe eEkeÀJee J³eeHekeÀ nes³e. ³ee DeLe&Meeðeele met#ce DeLe&Meeðee ÒeceeCes SkeÀ SkeÀkeÀe®ee yeejkeÀeF&ves
DeY³eeme ve keÀjlee mebHetCe&/SketÀCe meJe&®e SkeÀkeÀeb®ee SkeÀef$ele DeY³eeme kesÀuee peelees.
DeLe&Meeðeele meceûeue#eer ³ee meb%es®ee JeeHej ÒeLece 1933 ceO³es Òee. j@ivej efÖeÀMe ³eebveer kesÀuee
19 J³ee MelekeÀele l³ee ®ee efJekeÀeme ceeuLeme, efmemceesvoer, keÀeue&ceekeÌme& F. DeLe&Meeðe%eebveer kesÀuee lej
DeeOegefvekeÀ keÀeUele kesÀvme®³ee HetJeea Jeeuejme, efJe¬eÀmesue, efHeÀMej, ke@Àmeue, je@yeì&meve, ne³ekesÀ, ne@ì^s F.
veer kesÀuee. Hejbleg KeN³ee DeLee&ves meceûe ue#eer DeLe&Meeðee®³ee efJekeÀemee®es Þes³e uee@[& kesÀvme ³eebvee efoues
peeles. 1936 ceO³es kesÀvme ³eebveer The General theory of Employment Interest and
Money ne ûebLe ÒekeÀeefMele kesÀuee Je meceûeue#eer DeLe&Meeðee®³ee efJekeÀemeeuee Òeeslmeenve efou es.munotes.in

Page 2

2meceûeue#eer DeLe&Meeðeele mebHetCe& DeeefLe&keÀ J³eJemLes®ee SkeÀef$ele DeY³eeme kesÀuee peelees. SketÀCe
jespeieej, SketÀCe GlHeeove, SketÀCe GlHeVe, SketÀCe Ke®e&, SketÀCe GHeYeesie, jenCeerceeve, osMee®es ceewêerkeÀ
OeesjCe, jepekeÀesDeens.
meceûeue#eer DeLe&Meeðee®ee DeLe& DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs mHeä nesC³eemeeþer l³ee®³ee keÀener
J³eeK³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes iejpes®es Deens.
J³eeK³ee :
Òees. yeesu[eRie -``mLetue DeLe&Meeðe ns Jew³eeqkeÌlekeÀ Kejsoer HeefjceeCee SsJepeer SketÀCe Kejsoer HeefjceeCee®eer
yesjerpe, Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVee SsJepeer jeä^er³e GlHeVee®ee, Jew³eeqkeÌlekeÀ eEkeÀceleer SsJepeer meeceev³e cetu³e
mleje®ee Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeveeSsJepeer jeä^er³e GlHeeovee®ee DeY³eeme keÀjles.
Òee. pes. Sue. n@vemeve -``meceûeue#eer DeLe&Meeðe ner DeLe&Meeðee®eer DeMeer MeeKee Deens keÀer, peer
jespeieeje®es HeefjCeece SketÀCe ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ, jeä^e³e GlHeVe DeMee ceesþîee meceg®®e³eeleerue
mebyebOee®ee efJe®eej keÀjles.
Òee. De@keÌues -``meceûeue#eer DeLe&Meeðe ns DeeefLe&keÀ HeefjceeCeeb®ee meceûe HeeleUerJej efJe®eej keÀjles lemes®e
les DeeefLe&keÀ peerJevee®³ee meceûe HewuetbMeer mebyebOeerle Demeles.''
SketÀCe®e mec eûeue#eer DeLe&Meeðe ns mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee SkeÀef$eleefjl³ee DeY³eeme keÀjles.
1.2mLetue DeLe&Meem$ee®eer JewefMe<ìîes (FEATURES OF MACRO
ECONOMICS)
1. meJe& SkeÀkeÀeb®ee DeY³eemeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele SkeÀe SkeÀkeÀe®ee Jew³eeqkeÌlele Hee leUerJej DeY³eeme ve keÀjlee meJe&®e
SkeÀkeÀe®³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®ee SkeÀef$eleefjl³ee DeY³eeme keÀjles. ³eele Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVee SsJepeer
jeä^er³e GlHeVee®ee, Jew³eeqkeÌlekeÀ eEkeÀceleer SsJepeer mebHetCe& eEkeÀcele HeeleUer®ee, SkeÀe GÐeesiee SsJepeer mebHetCe&
DeewÐeesefiekeÀ mebj®eves®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
2. meeceev³e meblegueve He×leerë
meceûeue#eer DeLe&Meeðe DeeefLe&keÀ efJeMueskeÀjles.
3. J³eeHekeÀ DeLe&Meeðeë
meceûeue#ee r DeLe&Meeðe ns J³eeHekeÀ mJe©Hee®es DeLe&Meeðe Deens. keÀejCe ¿eele DeveskeÀ SkeÀkeÀeb®ee
SkeÀef$eleefjl³ee DeY³eeme kesÀuee peelees. DeLe&J³eJemLes®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeeme SkeÀe®eJesUer ÒeeOeev³e efoues
peeles.munotes.in

Page 3

34. Deeblejjeä^er³e mebkeÀuHeveebvee cenÊJeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele Deeblejjeä^er³e J³eeHeej, HejkeÀer³e ceole, J³eJenejleesue ³ee meejK³ee
mebkeÀuHevee cenÊJeHetCe& þjleele.
5. GlHeVe efJeMuesmeceûeue#eer DeLe&Meeðe ns GlHeVe DeeefCe jespeieej efme×eble eEkeÀJee GlHeVe efJeMuesosKeerue DeesUKeues peeles.
6. jespeieej efveOee&jkeÀeb®ee DeY³eemeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðe ns yeskeÀejer®eer keÀejCes DeeefCe jespeieeje®es efJeefJeOe efveOee&jkeÀ ³eeb®ee
DeY³eeme keÀjles.
7. efJeefJeOe efme×eblee®ee DeY³eemeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele GlHeVe Je jespeieej efme×eble meeceev³e cegu³e mlej Je ®eueJee{er®es
efme×eble lemes®e Deeblejjeä^er³e J³eeHeej efme×eblee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
1.3 mLetue DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer (SCOPE OF MACRO
ECONOMICS)
J³eeHleer®³ee ¢äerves meg×e meg#ce DeLe&Meeðe Je meceûe DeLe&Meeðe ³eele cegueYetle HeÀjkeÀ Deens.
meg#ce DeLe&Meeðeele SkeÀe IeìkeÀe®ee SkeÀe J³ekeÌleer®³ee GlHeVe, GHeYeesie, jenCeerceeve, ye®ele, iegbleJeCetkeÀ
HeeleUer®ee lemes®e SkeÀe Jemlet®es GlHeeove eEkeÀcele F. efJe®e ej Je DeY³eeme kesÀuee peelees lej meceûe ue#eer
DeLe&Meeðeele osMee®es SketÀCe GlHeeove, GlHeVe, ye®ele iegbleJeCetkeÀ eEkeÀcele SketÀCe jepekeÀesceewêerkeÀ OeesjCe, Deblejjeä^er³e J³eeHeej F. ®ee J³eeHekeÀ mJe©Heele DeY³eeme kesÀuee peele es. DeMee meceûe
DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer Heg{erue lekeÌl³eeÜejs DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esF&ue.
meceûeue#eer DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer
meceûeue#eer DeLe& Meeðee®³ee J³eeHlee®es meefJemlej mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes oslee ³esF&ue.munotes.in

Page 4

41. GlHeVe Je je speieej efme×eble:
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele osMeeleerue GlHeVe HeeleUer Je jespeieej HeeleUer®ee DeY³eeme keÀjleebveer
leer keÀMeeJej DeJeuebyetve Demeles Je leer®³ee ceO³es keÀMeecetUs yeoue nesleele ³ee®ee efJe®eej kesÀuee peelees. ³ee
efMeJee³e GHeYee sie, iegbleJeCetkeÀ HeÀueve ³eeb®ee ner DeY³eeme kesÀuee peelees. lemes®e ³ee Debleie&le ³esCeejs
J³eeHeej®e¬eÀe®es efme×eble ner GlHeVe Je jespeieej efJe2. meeceev³e cegu³e mleje®ee efme×ebleë
p³eele cegêecegu³ee®es e fme×eble lemes®e ®eueveJee{, ®eueveIeì, F. ®ee ner DeY³eeme kesÀuee peelees.
3. DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es efme×ebleë
meeOeejCele: ogmeN³ee cene³eg×eveblej efJekeÀemee®es DeLe&Meeðe ner SkeÀ veJeerve MeeKee efJekeÀmeerle
Peeueer. ¿ee Debleie&le efJekeÀmev eMeerue osMe Je efJekeÀmeerle osMee meboYee&le ueeiet He[CeeN³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
Je DeefOekeÀ Je=×er®³ee DeveskeÀ ÒeMveeb®ee DeY³eeme ³eele kesÀuee peelees.
4. meceäer efJelejCe efme×ebleë
je<ì^er³e GlHeVee®es GlHeeovee®³ee ®eejner IeìkeÀele cnCepe s Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve
³eeceO³es Keb[, Jesleve, J³eepe DeeefCe veHeÀe ³ee mJe©Heele keÀMee ÒekeÀejs efJeYeepeve kesÀues peeles cnCepes
GlHeeove IeìkeÀebvee efceUCeejs ceesyeoues þjefJeC³eemeeþer meceûeue#eer DeLe&Meeðe GHe³eesieer He[les .
5. Deeblejjeä^er³e J³eeHeej efme×ebleë
Deeblejjeä^erJ³eeHeej efme×ebleeb®eer ®e®ee&meg×e meceûeue#eer DeLe&J³eJemLesle nesle Demeleevee efometve
³esles.
³ee efMeJee³e J³eJenejleesue Je efJeefvece³eoj osMeele DeeefLe&keÀ Je=×er keÀesCel³ee IeìkeÀebcegUs Ie[tve
³esT MekeÀles. ³ee meboYee&le meg×e ³eesi³e efJeMues6. J³eJenejleesue DeeefCe efJeefvece³e ojë
SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele SkeÀe osMeeves Flej osMeebyejesyej kesÀuesu³ee ¢M³e Jemlet Je De¢M³e
mesJeeb®³ee Dee³eele efve³ee&leer®ee J³eJenej ³eeb®ee meceeJesMe ³eele neslees. J³eJenejleesue legìer®ee Deens keÀer
Jee{eJ³ee®ee l³eeJe©ve l³eeb®³ee J³eJeneje®eer efoMee þjle Demeles. DeLee&le J³eJenejleesueeJej efJeefvece³e
oje®ee ÒeYeeJe He[lees. efJeefvece³ eo jc n C e p e so e s v eo s M e e l e e r u e ®eueveeb®eer p³ee ojeves osJeeCe IesJeeCe nesles.
lees oj nes³e. ³ee meJe& yeeyeeR®ee DeY³eeme meceûeue#eer DeLe&Meeðeele neslees.
7. DeeefLe&keÀ Je=×erë
DeeefLe&keÀ Je=×er DeeefCe Je=×er efJeDeY³eeme efJecnCetve DeesUKeues peeleele. DeMee ÒekeÀejs meceûeue#eer DeLe&Meeðe meceûe HeeleUerJej DeveskeÀ yeeyee r®ee
DeY³eeme keÀjles. HeefjCeeceer ¿ee DeLe&Meeðee®eer J³eeHekeÀlee KetHe DeefOekeÀ Deens.munotes.in

Page 5

51.4mLetue DeLe&Meem$ee®es cenÊJe DeeefCe ce³ee&oe (SIGNIFICANCE &
LIMITATIONS OF MACRO ECONOMICS)
meceûeue#eer DeLe&Meeðee®es cenÊJe (Significance of Macro Econ omics) :
1. mejkeÀejuee GHe³egkeÌle:
osMee®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeemeeþer Meemeveeuee DeveskeÀ ÒekeÀej®eer OeesjCes jeyeJeeJeer ueeieleele.
mejkeÀejuee DeeefLe&keÀ OeesjCe efveef½ele keÀjleebvee SkeÀe efJeefMeä SkeÀkeÀe®ee efJe®eej ve keÀjlee SketÀCe
mecetne®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. meceûeue#eer DeLe&Meeðeele meJe& SkeÀkeÀeb®ee meecegnerkeÀ efJe®eej Je
DeY³eeme kesÀuee peele Demeu³eecegUs DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeleebvee mejkeÀejuee l³ee®ee GHe³eesie neslees.
2. meb®eeueve mecepetve IesCesë
met#ce DeLe&Meeðeele Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej SkeÀ SkeÀ IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee peele
Demeu³eecegUs mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®es mJe©He mecepet MekeÀle veener. Hejbleg meceûeue#eer DeLe&Meeðeele meJe&®e
SkeÀkeÀeb®ee SkeÀef$ele DeY³eeme kesÀuee peele De meu³eeves DeLe&J³eJemLes®es meb®eeueve mebHetCe&HeCes mecepetve
IesC³eemeeþer ceole nesles.
3. met#ce DeLe&Meeðeeme GHe³egkeÌleë
met#ce DeLe&Meeðeele DeY³eemeues peeCeejs efve³ece ns meceûeue#eer DeLe&MeeðeeJej DeeOeeefjle
Deensle. Goe. met#ce DeLe&Meeðee leerue ceeieCeer®ee efve³ece ceeb[leevee ÒeecegK³eeves meceepeeleerue DeveskeÀ
J³ekeÌleeR®³ee ceeieCeer®ee DeY³eeme keÀjeJee ueeielees DeeefCe Dee{UCeeN³ee ³ee meJe&meeceev³e ÒeJe=ÊeerJe©ve
ceeieCeer®ee efve³ece le³eej kesÀuee iesuee. DeLee&le efve³ecee®ee rHe[leeUCeermeg×e mecegne®³ee DevegYeJeeJej®e
DeeOeeefjle Demeles. DeMee ÒekeÀejs meceûeue#eer DeLe&Meeðe met#ce DeLe&Meeðeeme ceole keÀjles.
4. efJeMuesmet#ce DeLe&Meeðee®³ee DeY³eemeeleie&le keÀener mebkeÀuHeveeb®es mHeäerke ÀjCe ns DeJeemleeefJekeÀ
ie=nerleeJej DeeOeeefjle efometve ³esles. Goe.. HetCe& jespeieej, HetCe& mHeOee& F. Hejbleg meceûeue#eer DeLe&Meem$eele
mebHetCe& DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee SkeÀ$e DeY³eeme kesÀuee peele Demeu³eeves l³eeb®ee Hee³ee DeJeemleJe ie=nerle eJej
vemeu³eeves les efJeMues5. jeä^er³e ÒeMve mees[efJeC³eemeeþerë
meceûeue#eer DeLe&Meeðe osMeeleerue meJe&®e yeeyeeR®ee SkeÀef$eleHeCes DeY³eeme keÀjerle Demeu³eecegUs
osMeeuee Yes[meeJeCeejs efJeefJeOe ÒeMve mecem³ee Goe. J³eeHeej ®e¬eÀ, yesjespeieejer, Ieìles. jeä^er³e GlHeVe
F. ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer efJeefJeOe GHee³eelcekeÀ ceeie& meg®eefJeC³ee®es keÀe³e& meceûeue#eer DeLe&Meeðe keÀjles.
6. DeLe&J³eJemLes®³ee keÀeceefiejer®es cetu³eceeHeveë
meceûeue#eer DeLe&Mee ðeecegUs osMee®es SketÀCe jeä^er³e GlHeVe efkeÀleer Deens, l³ee®es
DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe GlHeVe ieìeleerue ueeskeÀebceO³es keÀMee He×leerves efJeYeepeve Peeuesues Deens ns
mecepetve Ieslee ³esle Demeu³eecegUs jeä^er³e GlHeVee®³ee mene³³eeves DeLe &J³eJemLes®³ee keÀeceefiejer®es
cetu³eceeHeve Meke̳e nesles.munotes.in

Page 6

67. efJejesOeeYeemee®es mHeäerkeÀjCeë
met#ce DeLe&Meeðeele Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej keÀe{uesues efveDeLe&Meeðeele pemes®³ee lemes ueeiet He[le veenerle. G ueì ³eeletve efJejesOeeYeeme mHeä keÀjC³ee®es keÀece
meceûeue#eer DeLe&Meeðe keÀjles. Goe. met#ce ue#eer DeLe&Meeðeevegmeej SkeÀe GÐeesiemebmLes®³ee yeeyeleerle
jespeieej Jee{ keÀjleebvee Jesleve keÀHeele keÀ©ve peemleerle peemle ueeskeÀebvee jespeieej Heg jefJeCes Meke̳e
Demeles. Hejbleg meceûeue#eer HeeleUerJej HetCe& osMeeleerue GÐeesieOebÐeeleerue Jesleve keÀHeele kesÀu³eeves jespeieej
Jee{C³eeSsJepeer IeìC³ee®eer Meke̳elee DeefOekeÀ Demeles. DeMee ÒekeÀej®ee efJejesOeeYeeme DeefOekeÀ
®eebieu³eeÒekeÀej s mHeä keÀjC³ee®es keÀe³e& meceûeue#eer DeLe&Meeðe keÀjles.
8. DeeefLe&keÀ mLew³e&ë
DeLe&J³eJemLes®³ee ieefleMeerue efJekeÀemeemeeþer DeeefLe&keÀ mLew³ee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
l³eemeeþer DeeefLe&keÀ mecem³ee mees[efJeCes iejpes®es Demeles. meceûeue #eer DeLe&Meeðeeves peeieeflekeÀ
ceneceboerveblej®³ee keÀeUele DeeefLe&keÀ mecem³ee mees[efJeC³ee®³ee ¢äerves cenÊJeHetCe& keÀe³e& kesÀues Deens.
9. J³eeJemeeef³ekeÀebvee GHe³egkeÌleë
osMeeleerue SketÀCe J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeJej osMeeleerue SketÀC ej e s p e i e e j ,j e ä ^ e r ³ e GlHeVe,
SketÀCe ceeieCeer, J³eeHeej ®e¬eÀeleerue lespeer lemes®e ceboer, osMee®es ceewêerkeÀ OeesjCe lemes®e jepekeÀesF. ®ee HeefjCeece nesle Demelees. DeLee&le ³ee meJee&yeeyele HetJe& Deboepe yeebOetve J³eeJemeeef³eke ÀÒ e i e l e e r
meeOeC³eemeeþer meceûeue#eer DeLe&Meeðe GHe³egkeÌle þjles.
10. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele osMeeleerue SketÀCe meeOevemeeceûeer®eer GHeueyOelee, l³eeb®eer keÀe³e&#ecelee,
osMeeleerue SketÀCe GlHeVe, GlHeeove, jespeieej ³e ele Jee{ keÀjC³ee®³ee ¢äerves ³eespeveeb®eer DeeKeCeer Je
DecebueyepeeJeCeer efJekeÀemeelcekeÀ OeesjCeeb®³ee ÒekeÀuHeeb®eer DeeKeCeer, DebceueyepeeJeCeer F. ieesäer DeeefLe&keÀ
efJekeÀemee®eer HeeleUer Jee{efJeleele.
SketÀCe®e meceûeue#eer DeLe&Meeðeeceg Us mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®³ee meJee¥ieerCe yeeyeer®es %eeve nesTve
DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeemeeþer DeeefLe&keÀ OeesjCeeb®eer DeeKeCeer Je Debceue yeepeeJeCeer keÀjCes lemes®e efJeefJeOe
mecem³eebJej GHee³e meg®eefJeCes Je l³ee mees[efJeCes Meke̳e n esles.
meceûeue#eer DeLe&Meeðee®³ee ce³ee&oe (Limitations of macro economics) :
1. Deeflemeeceev³eerkeÀjCeë
Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJejerue DevegYeJeeb®es Deeflemeeceev³eerkeÀjCe kesÀu³eeme efveIeCeejs efveefJejesOeeYeemeelcekeÀ þjleele. keÀejC e SkeÀe J³ekeÌleeryeeyele SKeeoer yeeye ³eesi³e Demeueer lejer leer mebHetCe&
mecegneuee leMeer®e HeÀe³eosMeerj þjsue Demes veener. Goe. SkeÀe GÐeesiemebmLesleerue cepegjer®ee oj keÀceer
keÀ©ve jespeieej Jee{efJelee ³esF&ue. Hejbleg meJe&®e GÐeesiemebmLeel eerue cnCepes®e GÐeesieOebÐeeleerue
ÞeefcekeÀeb®eer cepetjer keÀceer kesÀu³eeme l³ee®ee Gueì HeefjCeece nesTve GlHeVe keÀceer nesTve l³eeb®eer ceeieCeer
keÀceer . HeefjCeeceer GlHeeove keÀceer Je yesjespeieejer Jee{sue.
2. mecegne®³ee j®eveskeÀ[s ogue&#eë
mecegneleerue Òel³eskeÀ SkeÀkeÀ ne ogmeN³eentve efYeVe Demelees. DeMee JesUer meceûeue#eer DeLe&Meeðee®es
efveCe&³e Jew³eeqkeÌlekeÀ SkeÀkeÀe®³ee meboYee&le ®etkeÀer®es þjleele. Goe. Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej ye®ele keÀjCes nemunotes.in

Page 7

7iegCe þjlees. Hejbleg meece gnerkeÀ HeeleUerJej ceesþîee ÒeceeCeele ye®ele kesÀueer iesueer lej yeepeejeleerue SketÀCe
ceeieCeer keÀceer nesTve ceboer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesT MekeÀles.
3. meejK³ee®e ÒeYeeJee®ee DeYeeJeë
lespeer®³ee keÀeUele Jee{l³ee eEkeÀceleercegUs GHeYe eskeÌl³eeuee pejer leesìe nesle Demeuee lejer
GlHeeokeÀ Je J³eeHeejer ³eebvee HeÀe³eoe neslees. cnCepes®e meecegefnkeÀ ÒeJe=Êeer®ee meJe&$e meejKee®e ÒeYeeJe He[le
veener.
4. efJeJes®eveele De[®eCeerë
SkeÀeleerue yeoueevegmeej mebHetCe& ÒeJe=Êeer®es ceesp eceeHe keÀjCes De[®eCeer®es Demeles. HeefjCeeceer
meceûeue#eer He×leer®es efJeJes®eve keÀjCes De[®eCeer®es peeles.
5. ®egkeÀer®es efvekeÀener JesUe meecegnerkeÀ DeY³eemeeletve keÀe{uesues efveDeeJeM³ekeÀ lee veener Demes oMe&efJeleele. Hejbleg Òel³e#eele cee$e l³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Goe.
Mesleceeuee®³ee eEkeÀceleer 10ìkeÌkesÀ keÀceer Peeu³ee lej GÐeesieeleerue ceeuee®³ee eEkeÀceleer 10ìkeÌkesÀ Jee{u³ee
lej meeceev³e cetu³emlejeJej HeefjCeece ve Peeu³eecegUs meceûeue#eer efJeMuesDeeJeM³ekeÀlee YeemeCeej veener. Hejbleg Òel³e#eele cee$e DeMee HejerefmLeleerle MeslekeÀN³ee®³ee ceoleermeeþer
Meemeveeuee veJeerve OeesjCe Je ³eespevee eqmJekeÀejCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
6. meebK³eerkeÀer³e De[®eCeerë
meceûeue#eer DeLe&Meeðee®ee DeY³eeme ne ceesþîee ÒeceeCeele meebeqK³ekeÀer³e ceeefnleeroj DeeOeejerle
Demelees. efJeMesDe[®eCeer®es peeles. HeefjCeeceer meceûeue#eer DeLe&Meeðee®³ee ³eesi³e Je keÀe³e&#ece JeeHejeJej ce³ee&oe He[leele.
1.5meejebMe (SUMMARY)
Òemlegle ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe mLetue DeLe&Meem$ee®eer DeesUKe keÀ©ve Iesleueer Deens. mLetue
DeLe&Meem$e Je met#ce DeLe&Meem$e ¿ee DeLe&Meem$ee®³ee oesve cegK³e MeeKee Deensle. met#ce DeLe&Meem$ee®eer
GlHeÊeer ner Mikr os³ee ûeerkeÀ MeyoeHeemetve, lej mLetue DeLe&Meem$ee®eer GlHeÊeer ner Makros ³ee
ûeerkeÀ MeyoeHeemetve Peeueer Deens. met#ce DeLe&Meem$e ns efJeefMe<ìe b®ee cnCepes®e met#ce yeeyeeR®ee DeY³eeme
keÀjles, mLetue DeLe&Meem$e ns SkegÀCee®ee efkebÀJee meceûee®ee DeY³eeme keÀjles. ³ee ÒekeÀjCeeceO³es mLetue
DeLe&Meem$ee®ee DeLe&, mLetue DeLe&Meem$ee®eer JewefMe<ìîes, mLetue DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer, mLetue
DeLe&Meem$ee®es cenÊJe Je ce³ee&oeb®ee DeY³eeme DeeHeCe kesÀuee Deens.
1.6ÒeMve
1) mLetue DeLe&Meem$ee®ee DeLe& meebietve JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje.
2) mLetue DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer efJeMeo keÀje.
3) mLetue DeLe&Meem$ee®es cenÊJe meebietve ce³ee&oe mHe<ì keÀje.
munotes.in

Page 8

82
jeef<ì^³e GlHeVe
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 jeef<ì^³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee
2.3 jeä^er³e GlHeVe e®esceeHeve
2.4 jeä^er³e GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeer
2.5 GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
2.5.1 efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJem Lesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
2.5.2 ef$e#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
2.5.3 ®eleg:#es$eer³e Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
2.6 meejebMe
2.7 ÒeMve
2.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
je<ì^er³e GlHeVee®³ee efJeefJeOe mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
je<ì^er³e GlHeVee®³ee ceeHeve He×leeR®ee DeY³eeme keÀjCes.
je<ì^er³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjC³eeceO³es ³esCeeN³ee De[®eCeeR®ee DeY³eeme keÀjCes.
efÜ#es$eer³e, ef$e#es$eer³e Je ®eleg:#es$eer³e DeL e&J³eJemLesleerue GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®ee DeY³eeme
keÀjCes.
2.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
jeä^er³e GlHeVe ner ÒeJeener mebkeÀuHevee Demetve mLetue DeLe&Meeðeele (Macro Economics)
je<ì^er³e GlHeVee®es efJeMuesmesJeeb®es ognsjer ceespeceeHe ve nesT oslee kesÀuesues ceeHeve cnCepes je<ì^er³e GlHeVe Demeles. Yeejleele 1 SÒeerue
les 31 cee®e& He³e¥le DeeefLe&keÀ Jeefvecee&Ce nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®eer ceespeCeer keÀ©ve jeä^er³e GlHeVe keÀe{ues peeles. meeOeejCele:
DeewÐeesefiekeÀ Jemleg cnCepes He@Àve, ìsyeue, Keg®eea, T.V., ÖeÀerpe, ceesìejiee[er Fl³eeoeRvee mecepeues peeles.
lej Mesleer Jemleg cnCepes iengb, pJeejer, yeepejer, leebogU, cekeÀe Jeiewjs Demeleele DeeefCe mesJee cnCepesmunotes.in

Page 9

9efMe#eCe, oUCeJeUCe JeenletkeÀ, yeBkeÀe, efJeceekebÀHev³ee Fl³eeoervee cnìues peeles. ³ee meJe& Jemleg DeeefCe
mesJeeb®eer SkeÀe efJeMeerä keÀeueKeb [eleerue ceespeCeer cnCepes jeä^er³e GlHeVe nes³e. cnCetve jeä^er³e GlHeVe
ner mebkeÀuHevee mLegue DeLe&Meeðeele cenÊJeHetCe& ceespeueer peeles. je<ì^er³e GlHeVeeJe©ve DeeHeu³eeuee
DeeHeu³ee osMee®eer Òeieleer Je Flej osMeeb®eer Òeieleer ³eeb®eer leguevee keÀjlee ³esles. osMeebleerue SketÀCe ceeieCeer
SketÀCe HegjJeþe, SketÀCe jespeieej, SketÀCe GlHeVe SketÀCe Ke®e& Je SketÀCe GlHeeove mecepeles. jeä^er³e
GlHeVe ne DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee SkeÀ cenÊJeHetCe& efvekeÀueeskeÀeb®³ee jenCeerceevee®eer keÀuHevee ³esles. Mesleer, GÐeesie Je mesJee #es$eeletve efkeÀleer GlHeVe ÒeeHle Peeues ns
mecepeles. jeä^er³e GlHeVe Je oj [esF& GlHeVeeJej®e osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeJeuebyetve Demelees.
mJeeleb$³e HetJe& keÀ eUele oeoeYeeF& veewjespeer, Meen DeeefCe Keebyeeìe, eEHeÀ[ues, efMejeme, Jeeef[³ee
DeeefCe peesMeer, [e@. Jner. kesÀ. Deej. Jner. jeJe DeeefCe Deej. meer. osmeeF& Fl³eeoerveer jeä^er³e GlHeVee®es
ceeHeve kesÀues nesles. oeoeYeeF& veewjespeeR®³ee celes mJe eleb$³eHetJe& keÀeUele Yeejleele oj[esF& GlHeVe 20
©He³es nesles. mJeeleb$³eeveblej 1950 -51 ceO³es les 255 ©He³es SJe{s Peeues. lej 2011 -12 ceO³es les
60,000 ©He³eeHes#ee DeefOekeÀ nesles. Lees[ke̳eele jeä^er³e GlHeVeeJe©ve DeveskeÀ ÒeMveeb®eer GkeÀue nes les.
cnCetve jeä^er³e GlHeVe ne meceûeue#eer DeLe& Meeðeeleerue SkeÀ Del³eble cenÊJeHetCe& IeìkeÀ nes³e.
1) [e@. ceeMe&ue:
``ÒeefleJecetle& DeeefCe Decetle& DeMee Jemlet Je mesJeeb®es pes SketÀCe GlHeeove kesÀues peeles. les jeä^er³e GlHeVe nes³e.''
2) Òee. efHeiet:
``osMeeleerue GlHeeoveeHewkeÀer p³ee GlHeeovee®es ceespeceeHe HewMee®³ee mJe©Heele kesÀues peeles l³eeuee
jeä^er³e GlHeVe Demes cnCeleele DeLee&le ³ee ceO³es HejkeÀer³e osMeeceOetve efceUeJeeruesu³ee GlHeVee®eener
meceeJesMe neslees.''
3) Òee efHeÀMej:
``efJeefMe<ì keÀeUeleerue osMeeleerue ueeskeÀebveer Òel³e#e GHeYeesieuesu³ee Jemleg DeeefCe mesJee cnCepes
l³ee osMee®es l³ee Je4) jeä^er³e GlHeVe meceerleer:
``SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele le³eej nesCeeN³ee Jemleg Je mesJee ³eeb®es ognsjer ceespeceeHe ve
nesT oslee kesÀuesues ceeHeve cnCepes jeä^er³e GlHeVe nes³e.'' ³ee meefceleerceO³es Òee. Heer.meer. ceneuevee syeerme
Òee. iee[ieerU, [e@. Jner. kesÀ Deej. Jner. jeJe ³eeb®ee meceeJesMe neslee.
5) [e@. keÀesueerve keÌueeke&À:
``jeä^er³e GlHeVe cnCepes SkeÀe efJeefMeä keÀeUele GlHeeove kesÀu³ee peeCeeN³ee Jemleg Je mesJee
³eeb®es ognsjer ceeHeve ìeUtve HewMeele ke Àe{uesues cegu³e nes³e.''
³eeefMeJee³e kegÀPevesì Òee. me@c³egSuemeve [e@. Jner. kesÀ. Deej. Jner. jeJe Fl³eeoerveer osKeerue
jeä^er³e GlHeVee®³ee J³eeK³ee efouesu³ee Deensle.munotes.in

Page 10

102.2 jeef<ì^³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee (CONCEPTS OF NATIONAL
INCOME)
jeä^er³ e GlHevve ner mebkeÀuHevee meeþe vemetve ÒeJeener Deens. l³eeceO³es meelel³eeves yeoue nesle
Demelees. SkeÀe efJeMeerä keÀeueKeb[ele les ceespeues peeles. osMeele le³eej nesCeeN³ee SketÀCe Jemlet Je mesJeeb®es
ceeHeve kesÀu³eeme SketÀCe GlHeeove ÒeeHle nes les. l³ee SketÀCe GlHeeovee®es HewMeele cetu³e J³ekeÌle kesÀu³eeme les
SketÀCe jeä^er³e GlHeVe ÒeeHle nesles. lej osMeeleerue SkeÀe®ee Ke®e& ns ogmeN³ee®es GlHeVe Demeles. cnCetve
Demes cnìues peeles. SketÀCe GlHeeove =SketÀCe GlHeVe =SketÀCe Ke®e& nes³e . jeä^er³e GlHeVee®³ee
mebkeÀuHevee Heg{erue ÒeceeCes.
1) mLetue jeä^er³e GlHeeove (GNP)
2) efveJJeU jeä^er³e GlHeeove (NNP)
3) mLegue osMeebleie&le GlHeeove (GDP)
4) efveJJeU osMeelebie&le GlHeeove (NDP)
5) oj[esF& GlHeVe (PCI)
6) Jew³ekeÌleerkeÀ GlHeVe (PI)
7) J³e³eMeke̳e GlHeVe (DI)
1) mLetue jeä^er³e GlHeeove (Gross National Product) :
SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele eEkeÀJee Jeognsjer ceeHeve ve nesT oslee kesÀuesues ceespeceeHe cnCepes mL egue jeä^er³e GlHeeove nes³e. ³eeuee®e SketÀCe
jeä^er³e GlHeeove Demesner cnCeleele. mLegue jeä^er³e GlHeeoveele HeÀkeÌle Debleerce Jemleg Je mesJeeb®ee efJe®eej
kesÀuee peelees. mLetue jeä^er³e GlHeeovee®es ceespeceeHe keÀjleebvee Iemeeje (Depreciation) efJe®eejele
Iesleuee peele veener. mecepee Yeejleele 2010 -11 ceO³es Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej, oUCeJeUCe,
JeenletkeÀ yeBkeÀe Je Flej meJe& #es$eeletve 25 ueeKe keÀesìer ©He³es eEkeÀceleer®³ee Jemleg Je mesJeeb®eer efveefce&leer
Peeueer Demesue lej Yeejlee® es SketÀCe je<ì^er³e GlHeVe 25 ueeKe keÀesìer ©He³es nes³e. Jemleg®³ee
eEkeÀceleerleerue Jee{ eEkeÀJee IeìercegUs ne DeekeÀ[e keÀceer peemle nesle Demelees. mLegue jeä^er³e GlHeeoveele
osMeeleerue Jemleg Je mesJeebyejesyej®e osMee®³ee veeiejerkeÀebveer osM ee®³ee yeensj GlHeeove kesÀuesu³ee Jemleg Je
mesJee ³eeb®eener meceeJesMe kesÀuee peelees. ³eeefMeJee³e HejkeÀer³e osMeele kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀerHeemetve efceUeuesu³ee
GlHeVee®ee DeeefCe HejkeÀer³e veeiejerkeÀebvee HegjJeeruesu³ee mesJee Je l³eeHeeme tveefceUeuesu³ee GlHeVee®ee
meceeJesMe SketÀCe jeä^er³e GlHeeoveele kesÀuee peelees. DeLee&le HejkeÀer³e osMeeletve efceUeuesues GlHeVe Oeve
eEkeÀJee $eÝCe osKeerue Demet MekeÀles. mLetue jeä^er³e GlHeVe ns met$ee©Heeves Heg{erue ÒeceeCes ceeb[lee ³esF&ue .
GNP = GDP + Export -Import.
mLetue jeä^er³e GlHeeove =osMeebleie&le GlHeeove +efve³ee&le -Dee³eele.
2) efveJJeU jeä^er³e GlHevve (Net National Income) :
efveJJeU jeä^er³e GlHeVe ner osMeele jeä^er³e GlHeVee®eer SkeÀ cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee nes³e.
osMeele SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele le³eej nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®ee meceeJesMe mLegue jeä^er³e
GlHeVeele kesÀuee peelees. ns ³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®eermunotes.in

Page 11

11³eb$emeeceûeer, Fceejleer Je F lej DeveskeÀ Yeeb[Jeueer meeOeveeb®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees. efJeefMeä
keÀeueeJeOeerveblej ³ee Yeeb[Jeueer meeOeveeb®eer Peerpe nesle Demeles. leer Peerpe Ye©ve keÀe{C³eemeeþer efJeefMeä
jkeÌkeÀce yeepetuee keÀe{tve þsJeeJeer ueeieles. efleuee Iemeeje (Depreciaction) Demes cnCeleele. ne
Iemeeje mLetue jeä^er³e GlHeeoveeletve Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee®e efveJJeU jeä^er³e
GlHeVe Demes cnCeleele.
Goe. mecepee SkeÀe efJeefMeä kebÀHeefve®³ee Pesje@keÌme ceefMeve®es Dee³egcee&ve 10 J el³ee ceMeerve®eer eEkeÀcele 1,00,000 ©He³es Deens lej one Jepeeieer veJeerve Pesje@keÌme ceMeerve yemeJeeJes ueeiesue. lesJne l³ee®³ee Kejsoermeeþer Òel³eskeÀ Je10,000 Iem eeje cnCetve yeepetuee keÀe{tve þsJeeJes ueeieleerue. ³eeuee®e Iemeeje Demes cnCeleele. DeMee
ÒekeÀejs Òel³eskeÀ Yeeb[Jeueer meeOeveeb®ee Iemeeje cnCetve peer jkeÌkeÀce yeepetuee keÀe{tve þsJeueer peeles. leer
mLegue je<ì^er³e GlHeeoveeletve Jepee kesÀu³ee meefveJJeU jeä^er³e GlHeVe ÒeeHle nesles ns®e DeeHeCe meg$e©Heeves
Heg{erue ÒeceeCes oMe&Jet.
efveJJeU jeä^er³e GlHeVe =mLegue jeä^er³e GlHeeove - Iemeeje
NNP =GNP -Depreciation
``SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele GlHeeove nesCeeN³ee Debefl ece Jemleg Je mesJeeb®³ee SketÀCe
GlHeeoveeletve Iemeeje Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee efveJJeU jeä^er³e GlHeVe Demes
cnCeleele.''
3) mLegue osMeebleie&le GlHeeove (Gross Domestic Product -GDP):
je<ì^er³e GlHeVee®eer ner mebkeÀuHevee Del³eble meceHe&keÀ Demetve peieeleerue yengleskeÀ osMeele ³ee
mebkeÀuHeves®ee JeeHej kesÀuee peelees.
J³eeK³ee :
osMeele SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele (DeeefLe&keÀ Jemee¿eeves osMee®³ee YeewieesueerkeÀ me erceejscegu³e cnCepes mLegue osMeebleie&le GlHeeove nes³e.
cnCepes®e osMee®³ee YeewieesueerkeÀ efmeceejskesÀue su³ee Jemleg Je mesJee ³eeb®es SketÀCe cegu³e cnCepes mLetue osMeebleie&le GlHeeove nes³e.
ns®e DeeHeCe meg$e©Heeves Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀ©.
mLetue osMeebleie&le GlHeeove =mLetue jeä^er³e GlHeeove -Yeejleer³e veeiejerkeÀeb®es
efJeosMeeleerue GlHeeov ec e g u ³ e +efJeosMeer veeieefjkeÀeb®es Yeejleeleerue GlHeeove cegu³e nes³e.
cnCepes®e mLetue osMeebleie&le GlHeeove cnCepes mLegue jeä^er³e GlHeeoveeletve Yeejleer³e
veeiejerkeÀebveer efJeosMeeletve efceUJeeruesues GlHeVe Jepee kesÀues peeles lej efJeosMe erveeiejerkeÀebveer Yeejleele
efvecee&Ce kesÀuesues GlHeVe pecee kesÀues peeles. GDP ner mebkeÀuHevee DeueerkeÀ[erue keÀeUele Del³eble cenÊJeHetCe&
ceeveeueer peele Demetve DeLe&Meeðe%e, ÒeeO³eeHekeÀ, mebMeesOekeÀ, efJeÐeeLeea, jep³ekeÀle&s, yeBkeÀe, Je e fJeÊeer³emunotes.in

Page 12

12mebmLee ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀjleele. ³ee mebkeÀuHevescegUs osMee®³ee JeemleJe
efmLeleer®es oMe&ve Ie[les.
4) efveJJeU osMeelebie&le GlHeeove (Net Domestic Product NDP) :
mLegue jeä^er³e GlHeeove GNP Demees eEkeÀJee mLegue osMeebleie&le GlHeeove GDP Demees ³ee
oesvner GlHeeoveele Iemeeje ne cenÊJee®ee Demelees. p³ee ÒeceeCes mLegueje<ì^er³e jeä^er³e GlHeeoveeletve
Iemeeje Jepee kesÀu³eeme efveJJeU jeä^er³e GlHeVe (NNP) efceUles. Deieoer l³ee®e ÒeceeCes mLegue
osMeeble ie&le GlHeeoveeletve (GDP) Iemeeje Jepee kesÀu³eeme efveJJeU osMeebleie&le GlHeeove (NDP)
efceUles cnCetve meg$eªHeeves ns Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esF&ue.
NDP =GDP -D
efveJJeU osMeebleie&le GlHeeove =mLegue osMeebleie&le GlHeeove -Iemeeje
Iemeeje cnCepes Yeeb[Jeueer meeOeveeb®eer Peerpe Peeu³eeme l³ee®eer HetvemLee&Hevee keÀjC³eemeeþer
megjJeeleerHeemetve kesÀuesueer efJeefMeä lejleto nes³e. Yeeb[Jeueer meeOevee®³ee GlHeeoveelet efJeefMeä jkeÌkeÀce
ojJe5) oj[esF& GlHeVe (Per Capital Income PCI):
je<ì^er³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevesleerue meJee&le ueeskeÀÒeer³e mebkeÀuHevee cnCepes oj[esF& GlHeVe
nes³e. osMeeleerue SketÀCe jeä^er³e GlHeVeeuee osMeeleerue SketÀCe ueeskeÀme bK³esves Yeeie efou³eeme pes GlHeVe
ÒeeHle nesles. l³eeuee®e oj[esF& GlHeVe Demes cnCeleele. meg$e ªHeeves ns Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee
³esF&ue.(Total National Income)=(Total Population)
NIPCI =TPSketÀCe je<ìe ^ ³ r e GlHeVeoj[esF& GlHeVeSketÀCe ueek s eÀmebK³ee

oj[esF& GlHeVe ns DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es SkeÀ ceeHeob[ nes³e. oj[esF& Gl HeVeeJe©ve osMeeleerue
ueeskeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleer®eer keÀuHevee ³esles. DeeHeu³ee osMeeleerue ueeskeÀeb®es oj[esF& GlHeVe Je Flej
osMeeleerue ueeskeÀeb®es oj[esF& GlHeVe ³eeb®eer leguevee keÀjlee ³esles. p³ee®es GlHeVe keÀceer Deens. l³eeb®es GlHe Ve
Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. Yeejleele mJeeleb$³eeHegJeea oeoeYeeF& veewjespeerves Yeejlee®es oj[esF&
GlHeVe 20 ©He³es nesles Demes oMe&Jeerues nesles, lej mJeeleb$³eeveblej 1950 -51 ceO³es oj[esF& GlHeVe
255©He³es SJe{s nesles. 2011 -12 ceO³e s Yeejlee®es oj[esF& GlHeVe 60,000 ©He³eebHes#ee peemle
Deens. cnCepes®e Yeejleele Òeieleer nesle Deens ns ³eeJe©ve mHeä nesles.
6) Jew³ekeÌleerkeÀ GlHeVe (Personal Income PI):
je<ì^er³e GlHeVeeleerue ner osKeerue SkeÀ cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee nes³e. Jew ³ekeÌleerkeÀ GlHeVeeuee®e
J³eeqkeÌleiele GlHeVe Demesner cnCeleele.``SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeeleerue J³eeÅkeÌlevee meJe& ceeiee¥veer
HewMee®³ee mJe©Heele efceUeuesues GlHeVe cnCepes Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe nes³e.''munotes.in

Page 13

13Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVeele J³eeÅ keÌlevee efceUCeejs Jesleve, yeBkesÀleerue HewMeeJej efceUCeejs J³eepe,
ueeYeebMe, Iej Yee[îeeves efou³eeme les Yee[s, peceerveerHeemetve efceUCeeje Keb[, efveJe=Êeer Jesleve, yeskeÀejer
YeÊee Je Flej meJe& ceeiee&veer efceUCeeN³ee GlHeVee®ee meceeJesMe ke sÀuee peelees.
7) J³e³eMeke̳e /Ke®e& ³eesi³e GlHeVe (Disposable Income):
J³ekeÌleeruee efceUCeejs meJe&®³ee meJe& GlHeVe Ke®e& keÀjlee ³esC³ee peesies vemeles. J³ekeÌleeruee efJeefJeOe
ceeiee&veer pes GlHeVe efceUles l³ee GlHeVeeJej ÒeeHleer keÀje®³ee le jletoer ÒeceeCes keÀj YejeJee ueeielees. DeLee&le
ÒeeHleer keÀje®es oj GlHeVee®³ee JesieJesieȳee ìH³eebJej JesieJesieUs DeekeÀejues peeleele. meO³ee les oj
10ìkeÌkesÀ, 20 ìkeÌkesÀ Je 30 ìkeÌkesÀ Demes Deensle. J³ekeÌleeruee efceUCeeN³ee SketÀCe GlHeVeelet ve ÒeeHleer
keÀj Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles l³eeuee Ke®e& keÀjlee ³esC³eemeejKes eEkeÀJee J³e³eMeke̳e
GlHeVe Demes cnCeleele. Lees[ke̳eele Ke®e& ³eesi³e GlHeVe cnCepes J³ekeÌleerkeÀ[erue Demes GlHeVe keÀer pes l³ee
J³ekeÌleeruee Ke®e& keÀjlee ³esles. cnCepes®e J³ekeÌleer®³ee SketÀCe GlHeVeeletve keÀje®eer jkeÌkeÀce Jepee kesÀu³eeme
pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles. les J³e³eMeke̳e GlHeVe nes³e.
Goe.: mecepee DeMeeskeÀ ³ee J³ekeÌleer®es 2010 -11 ³ee DeeefLe&keÀ Je5,00 ,000 ©He³es Deens DeeefCe Meemeveeves l³eeJej 10ìkeÌkesÀ ÒeeHleerkeÀj DeekeÀeju³eeme DeMeeskeÀuee
Hee®e ueeKe ©He³eebJej 10ìkeÌkesÀ ÒeceeCes 50,000 ©He³es Meemeveeuee ÒeeHleerkeÀj YejeJee ueeiesue cnCepes
DeMeeskeÀ peJeU 5,00,000 -50,000 =4,50,000 efMeuuek eÀ jenleerue ³eeuee®e Ke®e& ³eesi³e
GlHeVe Demes mebyeesOeues peeles. ns®e DeeHeCe meg$e©Heeves Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀ©.
J³e³e Meke̳e GlHeVe =SketÀCe GlHeVe -ÒeeHleerkeÀj
Disposable Income =Total Income -Income Tax
Meemevee®ee keÀj Yeju³eeve blej pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles. lesJe{s®e GlHeVe J³ekeÌleeruee Ke®e&
keÀjlee ³esles.
2.3 jeä^er³e GlHeVee®es ceeHeve (MEASUREMENT OF NATIONAL
INCOME)
efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele le³eej nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJee ³eeb®eer ognsjer ceespeceeH ev e
nesT oslee kesÀuesues ceeHeve cnCepes jeä^er³e GlHeVe nes³e. DeMeer jeä^er³e GlHeVee®eer J³eeK³ee keÀjC³eele
³esles. osMeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀ Goe. GlHeeokeÀ, GHeYeeskeÌles, ûeenkeÀ, efJe¬esÀles, Meemeve, osMeer Je efJeosMeer
veeiejerkeÀ GÐeespeke À Je Flej meJe& ueeskeÀ mekeÀeUer Gþu³eeHeemetve mebO³eekeÀeUer PeesHesHe³e¥le keÀeneRvee keÀener
DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee keÀjle Demeleele. Jemlegb®es efvecee&les Je efJe¬esÀles Jemleg Je mesJeeb®eer efJe¬eÀer keÀjleele. lej l³ee
Jemlet Je mesJeeb®³ee GHeYees ie IesCeejs l³ee Kejsoer keÀjleele. cnCepes DeLe&J³eeJemLesle DeeefLe&keÀ J³eJenej
meelel³eeves ®eeuet Demeleele. ³ee DeeefLe&keÀ J³eJeneje®es ³eesi³e ceeHeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. cnCepes®e
osMeele efvecee&Ce Peeuesu³ee Jemleg Je mesJeeb®es HewMeel eerue cegu³ee®es ceeHeve keÀjCes eEkeÀJee GlHeeovee®³ee meJe&
IeìkeÀebvee efceUCeeN³ee ceesyeou³ee®es ceeHeve keÀjCes eEkeÀJee osMeeleerue ueeskeÀebveer kesÀuesu³ee Ke®ee&®es ceeHeve
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ³eeletve®e jeä^er³e GlHeVe ceeHevee®³ee He×l eer DemleerlJeele Deeu³ee.munotes.in

Page 14

142.5.1 jeä^er³e GlHeVe ceeHevee®³ee He×leer (Methods of Measurements of
National Income)
jeä^er³e GlHeVe ceeHevee®³ee leerve ÒecegKe He×leer Deensle. l³ee Heg{erue ÒeceeCes.
1) GlHeeove He×le (Production Method)
2) GlHeVe He×le (Income method)
3) Ke®e& He×le (Expenditare Method)
1) GlHeeove He×leer (Production Method):
³ee He×leerves osMeeleerue je<ì^er³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee osMeeleerue efJeefJeOe #es$eeletve efvecee&Ce
nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®es HewMeele ceg u³e ceespeues peeles. Goe. Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej, JeenletkeÀ
oUCeJeUCe, mesJee, yeBkeÀe, KeeCekeÀece Fl³eeoer efJeefJeOe #es$eele efvecee&Ce Peeuesu³ee Debleerce Jemleg Je
mesJeeb®³ee GlHeeovee®eer yesjerpe kesÀueer peeles. ³eeletve pes SketÀCe GlHeVe ÒeeHle nesles, l³eeletve IemeeN³ee®eer
jkeÌkeÀce Jepee kesÀueer peeles. pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee®e mLegue jeä^er³e GlHeVe Demes cnCeleele.
DeLee&le mLegue jeä^er³e GlHeeoveele efJeosMeeletve efceUCeeN³ee efveJJeU GlHeVee®ee osKeerue meceeJesMe ke sÀuee
peelees.
Lees[ke̳eele ³ee He×leervegmeej efceUCeejs jeä^er³e GlHeVe = osMeeleerue meJe& #es$eeleerue Debleerce
Jemleg Je mesJeeb®³ee GlHeeovee®es cetu³e + efJeosMeeletve efceUCeejs efveJJeU GlHeVe -Iemeeje nes³e.
Goe. Yeejleele 2011 -12 ³ee DeeefLe &keÀ JeGlHeeovee®es HewMeeleerue Debeflece cetu³e ns 1100 keÀesìer ©He³es Deens. lemes®e Yeejleeuee efJeosMeeletve
efceUCeejs efveJJeU GlHeVe 400 keÀesìer ©He³es Deens DeeefCe Iemeeje ne 300 keÀesìe r© H e ³ e sD e m e s u el e j
GlHeeove He×leervegmeej ³esCeejs jeä^er³e GlHeVe 1100 +400 =1500 -300 =1200 keÀesìer
©He³es nes³e.
Lees[ke̳eele GlHeeove He×leerves jeä^er³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee Debleerce Jemlet Je mesJeeb®es
cetu³e efJe®eejele I³eeJes ue eieles. ognsjer ceeHeve ìeUeJes ueeieles. lemes®e Yeejleer³e veeiejerkeÀebveer efJeosMeeletve
efceUJeeruesues GlHeVe efceUJeeJes ueeieles lej ³ee mLegue je<ì^er³e GlHeVeeletve IemeeN³ee®eer jkeÌkeÀce Jepee
keÀjeJeer ueeieles. Iemeeje ne ³eb$emeeceûeer®ee P eerpe Ke®e& Demelees.
2) GlHeVe He×leer (Income Method):
jeä^er³e GlHeVe ceeHevee®eer ner ogmejer cenÊJee®eer He×leer nes³e. ³ee He×leervegmeej osMeeleerue meJe&
J³ekeÌleer Je mebmLeevee efceUCeeN³ee GlHeVee®eer yesjerpe kesÀueer peeles. Lees[ke̳eele ``osMeeleerue GlHeVee®³ee
meJe& IeìkeÀebvee efceUCeeje ceesyeouee cnCepes jeä^er³e GlHeVe nes³e.''
osMeele GlHeeovee®es Yegceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns ®eej IeìkeÀ Demetve ³eebvee Deveg¬eÀces
Keb[, Jesleve J³eepe Je veHeÀe ³ee mJe©Heele ceesyeoue eÒ e e H l en e s l eD e m e l e e s .c n C e t v eG l H e e o v e IeìkeÀebvee
efceUCeeN³ee ceesyeou³ee®eer yesjerpe cnCepes GlHeVe He×leervegmeej ³esCeejs je<ì^er³e GlHeVe nes³e. ³eeuee®e
IeìkeÀ Ke®ee&vegmeej jeä^er³e GlHeVe Demes osefKeue cnCeleele. Òee. Deej. peer efuehmes ³eeb ®³ee celes Yegceer +
Þece +Yeeb[Jeue +meb³eespeve GlHeeovee®³ee ³ee ®eejner IeìkeÀebvee efceUCeeje ceesyeouee cnCepes jeä^er³e
GlHeVe nes³e. Goe. mecepee GlHeeovee®³ee ³ee ®eejner IeìkeÀebvee Deveg¬eÀces 5000 +4000 +
3000 +2000 keÀesìer ©He³es ceesyeou ee ÒeeHle nesle Demesue lej SketÀCe je<ì^er³e GlHeVe =14000munotes.in

Page 15

15keÀesìer ©He³es Demesue. DeLee&le ns je<ì^er³e GlHeVe efJeefMeä DeeefLe&keÀ JeefJeosMeer ñeesleeHeemetve efceUCeeN³ee GlHeVee®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. lej nmleeblejCe GlHeVe Jepee kesÀuee
peelees.
3) Ke®e& He×leer (Expendliture method):
jeä^er³e GlHeVe ceeHevee®eer ner eflemejer He×leer nes³e. ³ee He×leervegmeej SkeÀe efJeefMeä DeeefLe&keÀ
JeMeemekeÀer³e mebmLee, GÐeesie Je J³eeJemee³e mebmLee Fl³eeoer GHeYeesie Je iegbleJeCetkeÀerJej Ke®e& keÀjle
Demeleele l³ee meJee¥®es ceeHeve keÀ©ve jeä^er³e GlHeVe efceUles. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves He g{erue ®eej
ÒekeÀeje®³ee Ke®ee&®eer yesjerpe kesÀueer peeles.
De) GHeYeesie Ke®e& :
³eeceO³es Jemleg Je mesJee Kejsoer keÀjC³eemeeþer kesÀuesuee Ke®e& efJe®eejele Iesleuee peelees.
ye) Keepeieer iegbleJeCetkeÀ Ke®e&ë
osMeeleerue GÐeesie Je J³eeJemee³e me bmLeebveer DeeHeu³ee GÐeesie Jee{ermeeþer kesÀuesuee Yeeb[Jeueer Ke®e&
efJe®eejele Iesleuee peelees. Goe. ³eb$eemeeceûeer, leb$e%eeve, peeiee Fl³eeoer meeþer kesÀuesuee Ke®e& efJe®eejele
Iesleuee peelees.
keÀ) HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀë
Dee³eele Jemletb®e s GlHeeove efJeosMeele nesles. lej efve³ee&le Jemleg Je mesJeeb®es GlHeeove mJeosMeele
nesles. cnCetve efve³ee&leerletve Dee³eele Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles les efveJJeU efJeosMeer
iegbleJeCetkeÀ nes³e. ³ee®ee meceeJesMe Ke®e& He×leerves je<ì^er³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee kesÀuee peelees.
[) MeemekeÀer³e Ke®e&ë
Meemeve efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer Ke®e& keÀjles. DeLee&le ne Ke®e& GHeYeesie
Ke®e& lemes®e Yeeb[Jeueer Ke®e& osKeerue Demelees. cnCetve MeemekeÀ er³e Ke®ee&®ee jeä^er³e GlHeVeele meceeJesMe
kesÀuee peelees. cnCetve Ke®e& He×leervegmeej jeä^er³e GlHeVe =GHeYeesie Ke®e& +iegbleJeCegkeÀ Ke®e& +HejkeÀer³e
iegbleJeCetkeÀ +MeemekeÀer³e Ke®e& nes³e.
2.4 jeä^er³e G lHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeer (DIFFI CULTIES IN
MEASUREMENT OF NATIONAL INCOME)
SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele le³eej Jemleg Je mesJeeb®es ognsjer ceeHeve ve nesT oslee kesÀuesues
ceespeceeHe cnCepes je<ì^er³e GlHeVe nes³e. Hejbleg jeä^er³e GlHeVe Òel³e#eele ceeHeve keÀjleevee Deveske À
De[®eCeer ³esleele. osMeele keÀjes[es ueeskeÀ ueeKees Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjleele. les ueeskeÀ mee#ej
DeeefCe efvej#ej DeMee oesvner ÒekeÀej®es Demeleele. les DeeHeu³ee meJe&®e J³eJeneje®eer efve³eefcele veeWo
þsJeleerue®e ³ee®eer Meeée leer vemeles. efMeJee³e keÀj ìeUCes eEkeÀJee ®egkeÀefJeC³eemeeþer osKeerue GlHeVee®eer mebHetCe&
ceeefnleer efoueer peele veener. ³eemleJe jeä^er³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele l³ee
Heg{erue ÒeceeCes.munotes.in

Page 16

161) Jemlet efJeefvece³e He ×leer®es DeefmlelJeë
Yeejleele Deepener DeveskeÀ DeeefLe&keÀ J³eJenej keÀjleebvee Jemlet efJeefvece³e He×leer®ee JeeHej kesÀuee
peelees. Goe. yeueglesoejer J³eeJemLesceO³es Jemlet osJetve mesJee Iesleueer peele Demeles eEkeÀJee Jemlet þsJetve Jemlet
Iesleu eer peeles. DeMee JemlegefJeefvece³e J³eJeneje®es HewMeele ceeHeve kesÀues peele veener. l³eecegUs JeemleJe
jeä^er³e GlHeVe keÀceer ³esC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
2) ognsjer ceeHevee®eer mecem³ee :
³ee®ee DeLe& Demee keÀer osMeeleerue meJe& Debleerce Je mleg Je mesJeeb®eer eEkeÀcele jeä^er³e GlHeVeele IesCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. Hejbleg DeLe&J³eJemLesle DeMee DeveskeÀ Jemleg Demeleele keÀer p³eeb®eer oesve eEkeÀJee l³eeHes#ee
peemle JesUe ceespeceeHe nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. Goe. MeslekeÀjer keÀeHe tme J³eeHeeN³eeuee efJekeÀlees.
J³eeHeejer lees keÀeHetme keÀeHe[ efiejCeer ceeuekeÀeuee efJekeÀlees. efiejCeer ceeuekeÀ keÀeHe[ le³eej keÀ©ve
ûeenkeÀevee efJekeÀlees. cnCepes MeslekeÀjer, J³eeHeejer Je efiejCeerceeuekeÀ DeMeer leerve efþkeÀeCeer keÀeHetme efJekeÀuee
iesu³eecegUs l³ee®es oesve leerve JesUe cetu³e efJe®eejele Iesleues peeles l³eecegUs je<ì^er³e GlHeVeele Òe®eb[ Jee{
Peeuesues efometve ³esles.
3) ceesþs DemebIeefìle #es$eë
Yeejleele DeveskeÀ ueIeg, kegÀìerj Je Deefleueneve GÐeesie mebIeìerle #es$eekeÀ[tve ®eeueefJeues
peeleele. mebIeìerle #es$eele ®eeueCeeN³ee GÐeesie J³eJemee³ee®³ee GlHeVee®eer veeWo keÀjCes Meke̳e Demeles.
Hejbleg DemebIeefìle #es$eeleerue ®eeueCeejs ueneve ceesþs GÐeespekeÀ mJele: DeeHeu³ee J³eJemee³ee®eer Je
GlHeVee®eer veeWo þsJele veenerle. efMeJee³e l³eebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee SketÀCe GlHeeoveeHewkeÀer HeÀej ceesþe Yeeie
les mJele:®³ee GHeYeesieemeeþer JeeHejleele. Goe. MeslekeÀjer, ueIeg Je kegÀìerj GÐeespekeÀ ³eebveer GlHeeove
kesÀuesuee ceeue mJele:®³ee GHeYees ieemeeþer osKeerue JeeHejleele. cnCetve DemebIeefìle #es$eeleerue jeä^er³e
GlHeVee®es ceeHeve keÀjCes De[®eCeer®es Demeles.
4) J³eJemee³eevegmeej GlHeVee®es ceeHeve keÀjCes keÀþerCe :
Yeejleele SkeÀ®e J³ekeÌleer SkeÀe JeYeejleer³e MeslekeÀjer keÀener efoJeme Mesleele keÀece keÀjlees lej keÀener efoJeme GÐeesieele keÀece keÀjlees lej
keÀener efoJeme Flej íesìe ceesþe J³eeJemee³e keÀjlees. DeMee HeefjmLeerleerle l³ee®³ee GlHeVee®eer efJeefJeOe
J³eJemee³eele HeenCeer keÀjCes keÀþerCe Demeles. l³eecegUs jeä^er³e GlHeVee®es ³eesi³e ceeHeve nesle veener.
5) keÀeUe Hewmee :
Yeejleele keÀeUer Je Heeb{jer DeLe&J³eJemLee DemleerlJeele Deens. keÀeȳee HewMee®eer efveefce&leer ®eesN³ee
keÀjCes, lemkeÀN³e e keÀjCes, GlHeVe ueHeJetve þsJeCes, keÀceer oeKeJeerCes ³eeletve nesles. Òee. iegHlee Sme. ³eeb®³ee
DeY³eemeeÒeceeCes Yeejleele keÀeȳee HewMee®es ÒeceeCe peJeU peJeU 50ìkeÌkesÀ SJe{s Deens. ne meJe& Hewmee
jeä^er³e GlHeVe ceeHeveele oMe&efJeuee peele vee ner. l³eecegUs SketÀCe jeä^er³e GlHeVe keÀceer ³esles.
6) efJeéemeefve³e ceeefnleer®ee DeYeeJe :
Yeejleele jeä^er³e GlHevee®³ee ceeHevee®eer efJeéemeveer³e DeMeer He×leer DeefmlelJeele veener.
Yeejleer³e meebK³eerkeÀer³e mebIeìvee p³ee efJeefJeOe Yeeieeke À[tve DeekeÀ[sJeejer ieesUe keÀjles. l³ee efJeYeeieebveer
efouesueer ceeefnleer efJeéemeveer³e vemeles. Goe. Tme, keÀeHetme, Oeev³e ³ee yeeyele ceeefnleer Demeles lej
YeepeerHeeuee Je HeÀU Òeef¬eÀ³ee yeeyele ceeefnleer GHeueyOe vemeles. DeveskeÀ [e@keÌìj, JekeÀerue, ®eeì&[munotes.in

Page 17

17DekeÀeQìbì keÌueeme ®eeueJeerCeejs DeeHeu³ee GlHeVee®eer ³eesi³e leer ceeefnleer osle veenerle. ³ee efMeJee³e íesìs -
íesìs J³eeJemee³eerkeÀ Je GÐeespekeÀ DeeHeu³ee GlHeVee®eer meJe& ceenerleer osle veenerle. HeefjCeeceer jeä^er³e
GlHeVe ce eHeveele DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele.
7) yeoueer GlHeVee®ee nmleeblejerle GlHeVeele meceeJesMe kesÀuee peele veenerë
MeemekeÀer³e Je efveceMeemekeÀer³e efveJe=Êeer OeejkeÀebvee efceUCeejs efveJe=Êeer Jesleve, YeefJe<³e efveJee&n
efveOeer Je Flej ÒekeÀej® es YeÊes ³eeb®ee jeä^er³e GlHeVeele meceeJesMe kesÀuee peele veener. keÀejCe ns efveJe=Êeer
OeejkeÀeb®es GlHeVe Demeues lejer Meemevee®ee lees Ke®e& Demelees. cnCetve DeMee GlHeVee®ee meceeJesMe jeä^er³e
GlHeVeele kesÀuee peele veener.
8) DeceewefêkeÀ J³ eJenej :
p³ee Jemleg Je mesJeeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer HewMee®³ee mee¿eeves kesÀueer peeles. DeMee J³eJeneje®ee
meceeJesMe jeä^er³e GlHeVeele kesÀuee peelees. Hejbleg Yeejleele DeveskeÀ J³eJenej HewMee®³ee mee¿eeves kesÀues peele
veenerle. Deepener ûeeceerC e Yeeieele DeveskeÀ ueeskeÀ mJele:®es Iej mJele:®e le³eej keÀjleele. lej MeslekeÀjer
YeepeerHeeuee Oeev³e, ogOe, kegÀketÀìHeeueve J³eeJemee³e keÀjleele lesJne ³ee meJe& Jemlet mJele:®³ee
GHeYeesieemeeþer osKeerue JeeHejleele. Hejblet l³ee®ee meceeJesMe jeä ^er³e GlHeVeele kesÀuee peele veener.
³ee efMeJee³e jeä^er³e GlHeVee®eer vescekeÀer mHeä J³eeK³ee keÀesCeleer ? ceeHevee®eer ³eesi³e He×leer
keÀesCeleer? DeeefCe ³eesi³e Je mHeä mebkeÀuHevee keÀesCeleer DeMee mebkeÀuHeveelcekeÀ De[®eCeer osKeerue ³esleele .
Jejerue ÒeceeCes efJeefJeOe De[®eCeer jeä^er³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee ³esleele.
2.5 GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (CIRCULAR FLOW OF
INCOME)
ceeveJee®³ee Deieoer megjJeeleer®³ee keÀeUele iejpee Del³eble keÀceer nesl³ee DeeefCe DeeHeu³ee iejpee
lees mJele:®e HetCe& keÀjle Demes. Heg{s ueeskeÀmebK³ee Jee{t ueeieueer. l³ee®³ee iejpee osKeerue nUtnUt Jee{t
ueeieu³ee. l³eeletve®e Jemleg efJeefvece³e He×leer DemleerlJeele Deeueer. ³ee ceO³es osKeerue DeveskeÀ De[®eCeer ³esle
nesl³ee. l³eeletve®e Deivee r, ®eekeÀ, cele Je HewMee®ee MeesOe ueeieuee HewMee®³ee DeefJeHe×leer yebo nesTve HewMee®³ee mee¿ee³eeves J³eJenej IesT ueeieues. ueeskeÀmebK³ee Jee{eryejesyej ueeskeÀeb®³ee
iejpee osKeerue Òe®eb[ ÒeceeCeele Jee{u³ee Deivee r Je ®eekeÀe®³ee MeesOeecegUs JesieJesieUs GÐeesie mLeeHeve
nesTve DeewÐeesefiekeÀjCeele Jee{ Peeueer. DeLe&J³eJemLesle vesnceer SkeÀe®ee Ke®e& ns ogmeN³ee®es GlHeVe Demeles.
J³ekeÌleerves Jemleg Je mesJee efceUJeerC³eemeeþer Ke®e& kesÀu³eeme GÐeesieeb®es GlHeVe Jee{les. keÀejCe Jemlet Je mesJee
efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& GÐeesie keÀjleele. lej GÐeesieeves GlHeeove Jee{ermeeþer GlHeeove IeìkeÀeb®³ee
Kejsoermeeþer Ke®e& kesÀu³eeme les GlHeVe kegÀìgbyeevee ÒeeHle nesles. DeMee ÒekeÀejs DeeOegefvekeÀ DeLe& J³eJemLesle
kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesiemebmLee Demes oesve mJeleb$e IeìkeÀ efvecee&Ce Peeues.
GÐeesieebvee Jemlet Je mesJee®³ee efveefce&leermeeþer GlHeeove IeìkeÀeb®eer iejpe Demeles. Goe Yetceer,
Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns meJe& IeìkeÀ kegÀìgbye mebmLee, GÐeesiemebmLeebvee HegjJeerleele. lej IeìkeÀeb®ee
ceesyeouee cnCetve GÐeesiemebmLee, kegÀìgbyemebmLeebvee Keb[, Jesleve J³eepe DeeefCe veHeÀe osleele lemes®e
kegÀìgbyeevee ueeieCeeN³ee Jemleg Je mesJee GÐeesie mebmLeevekeÀ[tve Iesleele Je l³eeb®ee ceesyeouee cnCepes Jemleg Jemunotes.in

Page 18

18mesJes®eer eEkeÀcele cnCepes®e GHeYeesie Ke®e& cnCetve GÐeesie mebmLeevee l³eeb®eer eEkeÀcele osleele. DeMee ÒekeÀejs
jeä^er³e GlHeVe kegÀìtbye mebmLeebkeÀ[tve GÐeesie mebmLeebkeÀ[s Je GÐeesiemebmLeebkeÀ[tve Hegvne kegÀìgbyeme bmLeekeÀ[s
®e¬eÀekeÀejieefleves melele efHeÀjle Demeles. ³eeuee®e jeä^er³e GlHeVee®ee ®e¬eÀkeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele.
jeä^er³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeLe& J³eJemLesle melele meg© jenlees. leLeeefHe jeä^er³e GlHeÊee®ee
®e¬eÀekeÀej ÒeJeen yebefoml e DeLe&J³eJemLesle Je cegkeÌle eEkeÀJee Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle keÀMee ÒekeÀej®ee Demelees
ns Heg{erue oesve ÒekeÀejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.
2.5.1 efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen. (Circular flow of
Income in the Two Sector Economy ):
efÜ#es$eer³e Òeefleceeve ÒeecegK³eeves kegÀìgbyemebmLee DeeefCe GÐeesiemebmLee ner oesve ceO³elJee®es #es$es
Demeleele. ³eebvee®e IeìkeÀ yeepeej Je Jemleg yeepeej Demes osKeerue cnCeleele. ³ee Òeefleceeveele kegÀìgbye
mebmLee DeeHeu³eekeÀ[erue Ye tceer Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns IeìkeÀ GÐeesie mebmLeebvee HegjefJeleele lej
GÐeesiemebmLee l³eeb®ee ceesyeouee cnCetve Keb[ Jesleve, J³eepe Je veHeÀe kegÀìgbye mebmLeevee osleele. l³ee®e
ÒeceeCes GÐeesie mebmLee GlHeeove IeìkeÀeb®³ee mee¿ee³eeves efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjleele. Je
l³ee kegÀìgbye mebmLeebvee HegjJeerleele. l³ee Jemleg Je mesJeeb®ee ceesyeouee cnCepes®e Jemleg Je mesJeeb®eer eEkeÀcele
kegÀìgbye mebmLee GÐeesie mebmLeevee osleele cnCepes®e jeä^er³e GlHeVe keg Àìgbye mebmLeebkeÀ[tve GÐeesie,
mebmLeebkeÀ[s DeeefCe GÐeesie mebmLeebkeÀ[tve kegÀìgbye mebmLeebkeÀ[s melele efHeÀjle jenles. ³eeuee®e efÜ#es$eer³e
jeä^er³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele ns DeeHeCe Heg{erue Deeke=Àleerves mHeä keÀ©
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.1
efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue jeä^er³e GlHeVee®ee ®e¬eÀ ekeÀej ÒeJeen
DeLe&J³eJemLesle 1)kegÀìgbye mebmLee 2) GÐeesie mebmLee DeMeer oesve #es$es Demeleele.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es kegÀìgbyemebmLee DeeefCe GÐeesie mebmLee ner oesve mJeleb$e #es$es Demetve
kegÀìgbyemebmLee Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns GlHeeovee®es IeìkeÀ GÐeesie mebmLeebvee HegjJeerleele lej
l³eeb®ee ceesyeouee cnCetve GÐeesie mebmLee Keb[, cepetjer, J³eepe Je veHeÀe kegbÀìgbye mebmLeebvee osleele. l³ee® e
ÒeceeCes GÐeesie mebmLee Jemleg Je mesJee kegÀìgbye mebmLeevee HegjJeerleele lej l³ee Jemlet Je mesJeeb®eer eEkeÀcele
(GHeYeesie Ke®e&) kegÀìbgyemebmLee GÐeesie mebmLeevee osleele. DeMee ÒekeÀejs jeä^er³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej
ÒeJeen kegÀìgbyemebmLeebke À[tve GÐeesie mebmLeebkeÀ[s Je GÐeesie mebmLeekeÀ[tve kegÀìgbye mebmLeekeÀ[s melele ®eeuet
jenlees.munotes.in

Page 19

192.5 .2 ef$e#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (Circulcer Flow of
Income in Three Sector Economy )
efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle HeÀ keÌle kegÀìgbye mebmLee Je GÐeesie mebmLee Demetve SketÀCe ye®eleer yejesyej
SketÀCe iegbleJeCetkeÀ Demeles Demes ie=efnle ceeveues Deens. Hejbleg Òemlegle ef$e#es$eer³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej
ÒeJeeneceO³es kegÀìgbyemebmLee GÐeesie mebmLee ³ee oesve #es$e eyejesyej®e MeemevemebmLee osKeerue Demeles Demes
ceeveues Demetve Meemeve osKeerue kegÀìgbyeeÒeceeCes®e Jemleg Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjleele DeeefCe efJe¬eÀer osKeerue
keÀjleele. cnCetve ³ee GlHeVee®³ee ÒeJeeneceO³es DeeHeCe Meemeve mebmLes®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle ³eemleJe
Heg{erue Deeke=ÀleerceO³es 1) kegÀìgbyemebmLee 2) GÐeesiemebmLee, 3) Meemeve mebmLeeb®ee efJe®eej keÀ©ve
GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHeä keÀ©.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.2
ef$e#es$eer³e DeLe&J³eJemLesl eerue je<ì^er³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
ef$e#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle ÒeecegK³eeves Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ
1) kegÀìgbyemebmLee, 2) GÐeesiemebmLee, 3)Meemeve mebmLee ³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es ke gÀìgbyemebmLee Je GÐeesie mebmLee yejesyej Meemeve mebmLee ns osKeerue SkeÀ
cenÊJee®es #es$e Demetve les Deeke=ÀleerceO³es oMe&Jeerues Deens. ³ee IeìkeÀeb®ee meefJemlej GneHeesn Heg{erue ÒeceeCes.munotes.in

Page 20

201) kegÀìgbyemebmLee:
kegÀìgbyemebmLee GÐeesiemebmLesuee GlHeeovee®es IeìkeÀ HegjefJeleele Je l³ee ceesyeou³eele
GÐeesiemebmLeskeÀ[tve Keb[, Jesleve, J³eepe Je veHeÀe Iesleele. lemes®e l³eebveer kesÀuesueer ye®ele Yeeb[Jeue
yeepeejele cnCepes yeBkeÀe, efJeÊeer³e mebmLeebceO³es iegbleefJeleele DeeefCe efJeefMeä c e³ee&osHes#ee peemleer ®³ee
GlHeVeeJej Meemeve mebmLesuee keÀj (Tax) Yejleele. l³ee®e ÒeceeCes kegÀìgbyemebmLeebvee MeemeveekeÀ[tve ö
Jesleve cepetjer Je nmleeblejerle GlHeVe osKeerue ÒeeHle nesle Demeles.
2) GÐeesie mebmLee:
GÐeesie mebmLee keÀìgbye meb mLeskeÀ[tve GlHeeovee®es IeìkeÀ Iesleele l³ee®ee ceesyeouee cnCetve kegÀìgbye
mebmLeebvee Keb[, cepegjer, J³eepe Je veHeÀe osleele. lemes®e GÐeesie mebmLee Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer
keÀjleele l³ee Jemlet Je mesJee kegÀìgbye mebmLeebvee Je Meemeve euee osKeerue osleele DeeefCe l³ee®eer eEkeÀcele kegÀìgbye
mebmLee Je Meemeve mebmLeskeÀ[tve Jemetue keÀjleele. GÐeesie mebmLesuee GÐeesie ®eeueefJeC³eemeeþer pes
DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve Yeeb[Jeuee®eer iejpe Demeles les YeebJeJeue yeBkeÀe, efJe Êeer³e mebmLee Je MesDeme&
ceekexÀì ceOetve GYeejleele. GÐeesie mebmLes®es efJeefMeä ce³ee&osHes#ee peemle GlHeVe Jee{u³eeme les Meemeveeuee
Òel³e#e Je JesieJesieUs DeÒel³e#e keÀj Yejleele l³ee®eÒeceeCes MeemeveosKeerue Jemleg Je mesJeeb®eer efJe¬eÀer
keÀjleele.
3) Meemeve mebmLee :
kegÀìgbye mebmLee Je GÐeesiemebmLesÒeceeCes®e Meemeve mebmLee osKeerue jeä^er³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej
ÒeJeenele cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe keÀjles. Meemeve mebmLee osMeeleerue kegÀìtbye mebmLee keÀ[erue peemleer®³ee
GlHeVeeJej keÀj DeekeÀe©ve Hewmee GYeejles. DeeefCe kegÀìgbyemebmLeskeÀ[erue peemleer®³ee GlHeVeeJej keÀj
DeekeÀe©ve Hewmee Yeejueles DeeefCe kegÀìgbyemebmLeekeÀ[erue GlHeeove IeìkeÀeb®ee JeeHej keÀjles. l³ee®ee
ceesyeouee cnCetve kegÀìgbye mebmLeevee Jesleve, efveJe =Êeer Jesleve, cepegjer yeoueer GlHeVe osle Demeles. l³ee®e
ÒeceeCes Meemeve mebmLee GÐeesiemebmLeekeÀ[tve osKeerue efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Òel³e#e Je DeÒel³e#e keÀjeb®eer
Jemetueer keÀjles. l³eeyejesyej®e GÐeesiemebmLeeb keÀ[tve efJeefJeOe Jemleg Je mesJee b®eer Kejsoer keÀ©ve l³ee®ee
ceesyeouee GÐeesie mebmLeebvee osles.
DeMee ÒekeÀejs Jejerue ef$e#es$eer³e Òeefleceeve (Three Sector Model) yeboDeLe&J³eJemLesleerue
(Closed Economy) Òeefleceeve Deens. keÀejCe ³ee ef$e#es$eer³e Òeefleceeveele HejkeÀer³e osM eeleerue Dee³eele
Je efve³ee&leer®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuesuee veener.
2.5.3 ®eleg:#es$eer³e (Kegu³ee )DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (Circular
Flow of Income in the Four Sector Economy :
³ee ®eleg:#es$eer³e Kegu³ee DeLe&J³eJemLe sceOeerue Òeefleceeveele ÒeecegK³eeves 1) kegÀìgbyemebmLee 2)
GÐeesiemebmLee 3) Meemeve mebmLee 4) HejkeÀer³e osMe (#es$e) Fl³eeoer #es$ee®ee meceeJesMe neslees.
J³eeK³ee:
pesJne GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneceO³es mJeosMeeleerue DeeefLe&keÀ J³eJenejeby ejesyej®e HejkeÀer³e
osMeebyejesyej nesCeeN³ee Dee³eele Je efve³ee&leer®ee meceeJesMe neslees lesJne l³eeuee Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue
®eleg: #esef$e³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele.munotes.in

Page 21

21®eleg: #es$eer³e Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee® ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeeHeCe Heg{erue
Deeke=Àleer®³ee mee¿eeves mHeä keÀ©.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.3
®eleg: #es$eer³e (Kegu³ee )DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
®eleg:#es$eer³e ÒeefleceeveeceO³es ÒeecegK³eeves -
1) kegÀìgbye mebmLee 2)GÐee siemebmLee 3) MeemevemebmLee, 4) HejkeÀer³e osMe ³ee ®eej #es$eeb®ee meceeJesMe
neslees.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es kegÀìgbyemebmLee GÐeesiemebmLee Je Meemeve mebmLesyejesyej®e HejkeÀer³e osMe ns
osKeerue SkeÀ cenÊJee®es #es$e Demetve les Jejerue Deeke=Àl eerceO³es oMe&Jeerues Deens.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es jeä^er³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeenele HejkeÀer³e #es$ee®es Devev³e
meeOeejCe cenÊJe Demeles cnCetve l³ee®es meefJemlej efJeMues1) HejkeÀer³e #es$e:
cegkeÌle DeLe&J³eJemLes ®³ee Òeefleceeveele HejkeÀer³e osMeebyejesyej nesCeeN³ee Dee³eele Je efve³ee&leer®ee
jeä^er³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneJej ÒeYeeJe He[le Demelees. ³eemleJe HejkeÀer³e #es$e Je GÐeesie
mebmLee, kegÀìgbye mebmLee Je Meemeve mebmLee ³eeb®³eele nesCeejer Dee³eele -efve³ee&le cenÊJee®eer ceeveueer peeles.
2) GÐeesiemebmLee Je HejkeÀer³e osMe:
HejkeÀer³e osMe mJeosMeeleerue GÐeesie mebmLee efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer HejkeÀer³e osMeele efve³ee&le
keÀjleele Je l³ee efve³ee&leer Heemetve GÐeesiemebmLeebv ee HejkeÀer³e ®eueve ÒeeHle nesles. l³eecegUs jeä^er³emunotes.in

Page 22

22GlHeVeele Jee{ nesles. l³ee®eÒeceeCes GÐeesie mebmLee HejkeÀer³e osMeeletve efJeefJeOe Jemleg Je mesJeeb®eer Dee³eele
keÀjleele. l³ee Dee³eele Jemlet®es cetu³e efJeosMeebvee ÒeeHle nesles. l³eecegUs je ä^er³e GlHeVeele Ieì nesles.
3) kegÀìgbye mebmLee Je HejkeÀer³e osMe:
kegÀìgbye mebmLeekeÀ[tve Þece Je Yeeb[Jeuee®eer efve³ee&le nesles. l³ee®ee ceesyeouee kegÀìgbye mebmLeebvee
ÒeeHle neslees. l³eecegUs jeä^er³e GlHeVeele Jee{ nesles. lemes®e kegÀìgbye m ebmLeekeÀ[tve efJeosMeer Jemleg Je mesJeeb®eer
Dee³eele kesÀu³eeme jeä^er³e GlHeVeele Ieì nesles.
3) MeemevemebmLee Je HejkeÀer³e osMe :
Meemevee®eer SketÀCe efve³ee&le ner Dee³eeleer Hes#ee peemle Demeu³eeme jeä^er³e GlHeVeele Jee{ nesles.
lej ³ee Gueì Meemevee®eer SketÀCe efve³ee&le Dee³eeleerHes#ee keÀceer Demeu³eeme jeä^er³e GlHeVeele Ieì nesles.
Lees[ke̳eele kegÀìgbyemebK³ee GÐeesie mebmLee Je HejkeÀer³e osMeeb®³ee SketÀCe Dee³eele -efve³ee&leer®³ee
OeesjCeeb®ee jeä^er³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJ eeneJej ÒeYeeJe He[lees.
2.6 meejebMe
DeLe&J³eJemLesle DeveskeÀ IeìkeÀ keÀe³e&jle Demeleele DeeefCe Òel³eskeÀ IeìkeÀe®ee ogmeN³ee IeìkeÀeMeer
Òel³e#e lemes®e DeÒel³e#e mebyebOe ³esle Demelees. jeä^er³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneceO³es jeä^er³e
GlHeV e ns kegÀìgbye mebmLeskeÀ[tve GÐeesie mebmLeskeÀ[s Je GÐeesiemebmLes keÀ[tve kegÀìgbyemebmLeskeÀ[s melele
®e¬eÀekeÀej ieefleves efHeÀjle Demeles. Hejbleg yebefomle DeLe&J³eJemLesle ne ÒeJeen efÜ#es$eer³e Dee{Ulees. SketÀCe®e
¿ee ÒeJeeneJej osMeebleie&le le mes®e Deeblejjeä^er³e DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece nesle Demelees.
2.7 ÒeMve
1) je<ì^er³e GlHeVe ceeHevee®³ee leerve He×leer mHe<ì keÀje.
2) je<ì^er³e GlHeVee®³ee efJeefJeOe mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
3) je<ì^er³e GlHeVee®eer J³eeK³ee osJetve je<ì^er ³e GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeer mHe<ì keÀje.
4) efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mHe<ì keÀje.
5) ef$e#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHe<ì keÀje.
6) ®eleg:#es$ee r³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen efJeMeo keÀje.
munotes.in

Page 23

23cee@[îegue -II
3
GHeYeesie
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 ÒemleeJevee
3.2 GHeYeesiee®ee DeLe&
3.3 GHeYeesie HeÀueve
3.4 `mes' ³eeb®ee yeepeejHesþs®ee efve³ece
3.5 ÒeYeeJeer ceeieCeer®ee efme×eble
3.6 meejebMe
3.7 ÒeMve
3.0 GefÎ<ìîes (OBJE CTIVES)
GHeYeesie cnCepes keÀe³e? ns mecepetve IesCes.
GHeYeesie HeÀueve cnCepes keÀe³e? mecepetve IesCes.
meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer Je mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer ³ee mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
mes ³eeb®ee yeepeejHesþs®ee efve³ece Je Òe YeeJeer ceeieCeer®ee efme×eble DeY³eemeCes.
3.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
Òemlegle ÒekeÀjCeeceO³es GHeYeesie cnCepes keÀe³e? GHeYeesie HeÀueve cnCepes keÀe³e? mes ³eeb®ee
yeepeejHesþs®ee efve³ece DeeefCe ÒeYeeJeer ceeieCeer®ee efme×eble DeeHeCe DeY³ee meCeej Deenesle.
3.2 GHeYeesiee®ee DeLe& (MEANING OF CONSUMPTION)
GHeYeesie cnCepes Iejiegleer #es$eeves (Households) efkebÀJee J³ekeÌleerves DeeHeu³ee iejpee
YeeieefJeC³eemeeþer efkebÀJee GHe³eesefielee efceUefJeC³eemeeþer kesÀuesuee Jemlet Je mesJeeb ®ee GHeYeesie nes³e. GHeYeesie
ne J³ekeÌleer®³ee GlHeVee®es HeÀueve Demeles. Hejblet SketÀCe GHeYeesiee®es oesve Yeeieeble JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.munotes.in

Page 24

24SkeÀ cnCepes mJee³eÊe GHeYeesie (Autonomous Consumption) Je ogmejs cnCepes Òesefjle GHeYeesie
(Induced C onsumption) .
mJee³eÊe GHeYeesie cnCepes GlHeVe efkeÀleerner Demeues cnCepes®e Deieoer Metv³e Demeues lejer
J³ekeÌleeruee peieC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Jemletb®ee keÀjeJee ueeieCeeje GHeYeesie nes³e. Lees[ke̳eele, mJee³eÊe
GHeYeesie ne GlHeVeeJej DeeOeeefjl ev e m e l e e s .
Òesefjle GHeYeesie ne J³ekeÌleer®³ee Jee{l³ee GlHeVeemeesyele Jee{le peelees, lej ³eeGueì
J³ekeÌleer®³ee Ieìl³ee GlHeVeemeesyele Ieìle peelees cnCepes®e Òesefjle GHeYeesie GlHeVeeJej DeeOeeefjle
Demelees.
3.3 GHeYeesie HeÀueve (CONSUMPTION FUNCTION)
GHeYeesie HeÀueve cnCepes GlHeveele yeoue Peeuee Demelee GHeYeesie Ke®ee&le pees yeoue neslees
l³eeleerue iegCeesÊejeuee GHeYeesieHeÀueve Demes cnCeleele. megjJeeleeruee GlHeVe DeeefCe Ke®e& meceeve Demelees.
keÀejCe GlHeVe DeefleMe³e keÀceer D emeles. GlHeVe pemepemes Jee{le peeles lemeleMeer GHeYeesieKe®ee&le Jee{
nesles. HeCe SkeÀe efJeefMeÿ ce³ee&osHe³e¥le SkeÀe efJeefMeÿ ce³ee&osveblej GlHeVeele Jee{ nesle iesueer Demelee
GHeYeesie Ke®ee&le Jee{ nesles HeCe leer Ieìl³ee ÒeceeCeele Demeles ke ÀejCe GlHeVee®ee keÀener Yeeie ye®eleerkeÀ[s
JeUJeuee peelees.
ÒeYeeJeer ceeieCeer®³ee meblegueveele SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele DeeefCe SketÀCe HegjJeþe efkebÀcele ³eeb®³ee
meblegueveecegUs ÒeYeeJeer ceeieCeer®es mebletueve nesles. GlHeeokeÀeb®eer Sket ÀCe DeHes#ee /SketÀCe ÒeeHleer®ee efJe®eej
keÀ©ve GlHeeove keÀjleele. l³eecegUs GlHeeoveeJej Ke®e& keÀjC³ee®eer GHeYeeskeÌl³ee®eer #ecelee efkeÀJee ÒeJe=Êeer
ner efJe®eejele I³eeJeer ueeieles. jespeieeje®³ee ceeO³eceeletve ÒeeHle nesCeejs GlHeVe efkeÀleer DeeefCe keÀesCel³ee
ÒeceeCeele Ke®e& kesÀues peeles l³eeJej GHeYeesie ÒeJe=Êeer cenlJee®eer Deens.
ÒeYeeJeer ceeieCeer ner GHeYeesie Ke®ee&Jej DeJeuebyetve Demeles. GHeYeesie Ke®e& DeefOekeÀ lej ÒeYeeJeer
ceeieCeer DeefOekeÀ Demeles. ÒeYeeJeer ceeieCeer ner pejer SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele DeeefCe SketÀCe HegjJeþe efkebÀcele
³eeb®³ee meblegueveeletve nesles. ÒeYeeJeer ceeieCeerJej GHeYeesieKe®ee&®ee ÒeYeeJe He[lees. GHeYeesie Ke®ee&Jej
jespeieej HeeleUer®ee ÒeYeeJe He[lees. osMeeleerue meJe&®e ÞeefcekeÀ ebvee jespeieej ÒeeHle Peeuee keÀer GlHeeokeÀe®es
GlHeVe Jee{les, GlHeeove Jee{ues keÀer GlHeeove efJe¬eÀer®³ee efJeef¬eÀHeemetve®eer DeHesef#ele ÒeeHleer Jee{les. SketÀCe
ÒeeHleer Jee{ueer keÀer ÞeceerkeÀeb®es GlHeVe Jee{les DeeefCe ÞeefcekeÀeb®ee GHeYees ie Jee{lees. l³eecegUs ÒeYeeJeer ceeieCeer
GHeYeesieeMeer efveie[erle Deens.
GHeYeesie HeÀueve cnCepes GlHeVe DeeefCe GHeYeesieeceO³es Dee{Utve ³esCeeje mebyebOe nes³e.
GHeYeesieÒeJe=Êeer DeeefCe GlHeVeele HeÀueveelcekeÀ mebyebOe Demelees keÀejCe GlHeVe J ee{ues keÀer GHeYeesie Jee{lees.
GlHeVe keÀceer Peeu³eeme GHeYeesie keÀceer neslees. GHeYeesie ÒeJe=Êeer oesve IeìkeÀebMeer mebyebOeerle Demeles 1)
GlHeVe (Y)2) GHeYeesie (C)DeeefCe HeÀueveemeeþer (F)met$e©Heele
C=F ( Y )
C=GHeYeesiemunotes.in

Page 25

25F=keÀe³ee&lceke À mebyebOe
Y=GlHeVe
GHeYeesieHeÀuevee®eer mebkeÀuHevee DeLe&le%e pes. Sce kesÀvme ³eebveer 1936 ceO³es jespeieej, J³eepe
DeeefCe Hewmee efJekesÀvmeves GHeYeesie ne GHeYeesieKe®e& ³ee DeLee&ves JeeHej uee Deens. meceepeeme ÒeeHle nesCeeN³ee
GlHeveeletve meceepe GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjlees. l³eecegUs mebyebefOele meceepee®³ee GlHeVeeletve meceepee®ee
GHeYeesie Ke®e& neslees. Ke®e& Je GlHeVe ³eeb®ee mebyebOe Demelees. GHeYeesie ÒeJe=Êeer®³ee J³eeK³ee -
1) ``GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner J³ekeÌleer®es GlHeVe DeeefCe Ke®e& keÀjC³ee®es ÒeceeCe oMe&efJeCeejs ÒeceeCe nes³e.''
2) ``GHeYeesie ÒeJe=Êeer cnCepes efJeefMeä GlHeVee®³ee mlejeuee les GlHeVe Je l³ee GlHeVeeletve nesCeeje
GHeYeesie Ke®e& ¿ee®³eeleerue menm ebyebOe nes³e.'' kesÀvme
3) ``GHeYeesie ÒeJe=Êeer cnCepes GlHeVe DeeefCe Ke®e& ³eeb®ee mebyebOe meeieCeejs ÒeceeCe nes³e.''
GHeYeesieHeÀueve He$ekeÀ :
efvejefvejeȳee GlHevee®³ee Heeleȳee Demeleevee ueeskeÀ GlHeveeleerue efkeÀleer Yeeie GHeYeesieeJej
Ke®e& keÀjC³eeme le³eej Demeleele ns GHeYeesieHeÀueve He$ekeÀe®³ee mene³³eeves oMe&efJeues Deens.
GHeYeesie HeÀueve keÀesäkeÀ
Jejerue keÀesäkeÀeJeªve Demes efometve ³esles keÀer GlHeVe Metv³e Demeleevee GHeYeesie 25 keÀesìer
neslee ³ee®ee DeLe& efMeuueke À ye®ele GHeYeesieemeeþer JeeHejueer peeles. GlHeVe 25 keÀesìer ©. GHeYeesie 50
keÀesìer ©. cee$e pemepeMeer GlHeVeele Jee{ nesle peeles lemelemes GHeYeesieeJejerue Ke®e& Jee{le peelees cee$e
lees Ieìl³ee ojeves Jee{lees. GlHeVeele nesCeeN³ee Jee{er yejesy ej ye®ele Jee{le peeles pesJne GlHeVe 150
keÀesìer ©He³es nesles lesJne GHeYeesieeJejerue Ke®e& 120 keÀesìer ©He³es nesles ye®ele 25 keÀesìer ©He³ee®eer
nesles. GHeYeesieeleerue Jee{ GlHeVeeleerue Jee{erHes#ee keÀceer Demeles cnCetve pemepemes GlHeVe Jee{l ep e e l e s
lemeleMeer GlHeVeeleerue Jee{ Je GHeYeesie Ke®ee&leerue Jee{ ³eeleerue leHeÀeJele Jee{le peeles ³eeuee®e ye®ele
cnCelee ³esF&ue.munotes.in

Page 26

26
Deeke=Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes OXDe#eeJej GlHeVe Je OYDe#eeJej GHeYeesie oeKeJeuee Deens
OSner js³ee®ee®e DeLe& Kefyebotle ye®ele Metv³e Deens. Het{s pemepemes GlHeVeele Jee{ nesle peeles. lemelemes GHeYeesie
Ke®ee&le osKeerue Jee{ nesles cee$e leer Jee{ Ieìl³ee Òe Je=Êeer®eer efometve ³esles. GlHeVe OMPeeues Demelee
GHeYeesie N1M Ske{e Iesleuee peelees Je ye®ele NN1SJe{er kesÀueer peeles. GlHeVe OMJeªve OM1
SJe{s Peeues Demeles ye®ele DD1SJe{er nesles DeMee leNnsves GlHeVeele nesCeeN³ee Jee{eryejesyej GHeYeesie +
ye®ele ³ee oesvnerle Jee{ nesleevee efometve ³esles. DeuHekeÀeUele GHeYeesie ÒeJe=Êeer efmLej Demeles Demes kesÀvme®es
cele Deens.
3.3 .1 GHeYeesie HeÀuevee®es ÒekeÀej :
GHeYeesie HeÀuevee®es Het{erueÒeceeCes oesve ÒekeÀej Deensle De) mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer Je (ye)
meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer
De) mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer (Average propensity to consume):
SkeÀe efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerle SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&®es SketÀCe GlHeVeeMeer pes ÒeceeCe Demeles les
cnCepes mejemejer GHeYeesie ÒeJe= Êeer nes³e. ³eemeeþer SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&uee SketÀCe GlHeVeeves Yeeieues
Demelee mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer efceUles.
met$e©Heeves,
=SketÀCe GHeYeei s e Ke®e&mejemejer GHeYeei s e ÒeJeÊ = eerSketÀCe GlHeVeC Consumption ExpenditureAPC =Y Incomemunotes.in

Page 27

27mecepee SkeÀe efJeefMeä JesUer jeä^er³e GlHeVe 800 keÀes ìer ©He³es Demetve GHeYeesie Ke®e& 700
keÀesìer © Demesue lej mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer
=7000.87 jeneu r e800
mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer®es cenlJe:
mejemejer GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJeªve mejemejer ye®ele ÒeJe=Êeer®eer keÀuHevee ³esles. keÀejCe SketÀCe
GlHeVe ns GHeYeesie Je ye®ele ³eeb®³ee yesjpesyejesyej Demeles. ³eeefMeJee³e GHeYeesie Jemletbmeeþer meceepee®eer
ceeieCeer efkeÀleer Deens. ³ee®eer keÀuHevee mejemejer GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJeªve ³esles.
ye) meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer (Marginal Pr opensity to Consume):
SketÀCe GHeYeesieele nesCeeN³ee yeouee®es SketÀCe GlHeVeele nesCeeN³ee yeoueeMeer DemeCeejs ÒeceeCe
cnCepes meercebele GHeYeesieÒeJe=Êeer nes³e. GHeYeesieele nesCeeN³ee yeoueeuee GlHeVeele nesCeeN³ee yeoueeves
Yeeefieues Demelee meerc eeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer (MPC) efceUles.
=SketÀCe GHeYeei s eele nesCeeje yeouemeec r eel b e GHeYeei s e ÒeJeÊ = eerSkeÀ t Ce GlHeVeele neC s eeje yeoueCMPC =Ymecepee SketÀCe GlHeVe 800 keÀesìer ©. Demeleevee 700 keÀesìer © GHeYeesie Ke®e& neslee.
SketÀCe GlHeVe Jee{erme 900 keÀesìer ©. Peeues Demeleevee SketÀCe GH eYeesie Jee{tve 780 keÀesìer ©.
Peeuee. SketÀCe GlHeVeele HetJeeaHes#ee 100 keÀesìer ©He³eebveer Jee{ Peeueer Je l³eecegUs SketÀCe GHeYeesieele
HetJeeaHes#ee 80 keÀesìer ©He³eebveer Jee{ Peeueer. ³eekeÀjerlee Het{eruemeg$ee®ee JeeHej keÀjlee ³esF&ue.
C==YSkeÀ t Ce GHeYeei s eele neC s eeje yeouemeerceel b e GHeYeei s e ÒeJe=ÊeerSketÀCe Ke®ee&le nesCeeje yeoue

DeMee ÒekeÀejs ³esLes meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner SketÀCe GlHeVeeleerue DeefleefjkeÌle Jee{ Je SketÀCe
GHeYeesieeleerue DeefleefjkeÌle Jee{ ³eeleerue mebyebOe Je ÒeceeCe oMe&efJeles.
3.3.2 meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer®eer JewefMeäîesë
1) meerceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner vesnceer®e OeveelcekeÀ Demeles. keÀejCe SketÀCe GlHeVeele Jee{ nesle
Demeleevee SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&lener Jee{ nesle Demeles.
2) meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer vesnceer 0 Hes#ee DeefOekeÀ 1 Hes#ee k eÀceer jenerue keÀejCe SketÀCe GlHeVeele
nesCeeN³ee Jee{er®³ee ceeveeves SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&le nesCeejer Jee{ ner keÀceer Demeles. SketÀCe GHeYeesie
Ke®ee&le nesCeejer Jee{ ner keÀceer keÀceer nesle Demeu³eeves meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer Ieìle pee les. ³ee
keÀejCeecegUs GHeYeesie -ÒeJe=Êeer oMe&ve Je¬eÀ Keeuetve Jej peeleevee Je OXDe#eekeÀ[s PetkeÀle peelees.
GlHeVeele Peeuesueer mebHetCe& Jee{ GHeYeesieeJej Ke®e& Peeueer Demeleer lej meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer SkeÀ
Deeueer Demeleer. DeMee JesUe r GlHeVeeleerue Jee{ GHeYeesieeleerue Jee{ Demes meceerkeÀjCe le³eej Peeues
Demeles.
3) iejeryeJeiee&®eer meerceeble GHeYeesieÒeJe=Êeer ner Þeerceble Jeiee&®³ee meerceeble GHeYeesie ÒeJe=ÊeerHes#ee peemle
Demeles. Þeerceble Jeiee&®³ee cetueYetle iejpee He tCe& Peeuesu³ee Demeleele Je l³eecegUs l³eeb®³ee GlHeVeele
Peeuesu³ee Jee{er®ee keÀceer Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& neslees. cnCetve Þeerceblee®es GlHeVe Jee{le Demeleeveemunotes.in

Page 28

28GHeYeesiee®es ÒeceeCe keÀceer nesles. cnCetve Þeercebleeb®es GlHeVe Jee{le Demeleevee GHeYeesiee®es ÒeceeCe keÀceer
nesles Je ye®eleer®es ÒeceeCe Jee{les. Gueì iejerye Jeiee&®³ee cetueYetle iejpeemet×e HetCe& nesle veenerle
keÀejCe l³ee®es GlHeVe keÀceer Demeles cnCetve pesJne l³ee®³ee GlHeVeele Jee{ nesles lesJne l³ee
GlHeVee®ee ceesþe Yee ie GHeYeesieeJej Ke®e& neslees. cnCetve meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner peemle Demeles.
4) Þeerceble osMeeHes#ee DeeefLe&keÀ¢äîee iejerye osMeeb®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer peemle Demeles.
5) GlHeVeeleerue Jee{eryejesyej mejemejer Je meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer oesvner Nneme HeeJeleele. Hejbleg
meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer leerJe´ieleerves Nneme HeeJeles.
3.3 .3 meerceeble GHeYeesieÒeJe=Êeer®es cenlJeë
1) GlHeVe Je GHeYeesieeleerue Deblej meerceeble GHeYeesie ÒeJe=leÊeerves mecepeles. pej GHeYeesie K e®e&Je GlHeVe
³eeleerue Deblej pej iegbleJeCetkeÀ Ke®ee&cegUs Ye©ve keÀe{lee Deeues lej jespeieeje®eer HeeleUer keÀe³ece
þsJelee ³esles.
2) DeLe&J³eJemLes®es mebletueve DeHetCe& jespeieejer®³ee HeeleUeruee keÀe nesles ³ee®eer keÀuHevee ³esC³eemeeþer
meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer GHe³egkeÌle þjles.
3) mejkeÀejuee DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeC³eemeeþer meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer GHe³etkeÌle þjles. SketÀCe
GlHeVee®³ee Jee{er®es, GHeYeesie DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eeceO³es keÀmes efJeYeepeve nesles ns mecepeles.
4) efJekeÀmeerle osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLes®es meeHes#e mLew³e& ³eeefJeGHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀuHevee GHe³egkeÌle þjles.
3.3.4 kesÀvme®³ee GHeYeesieeHeÀuevee®eer ie=nerlekesÀ (Assumptions of Keynes
Consumption Function):
1) meeceev³e efmLeleer®es DeefmlelJe:
ne efve³ece meeceev³e efmLeleerle DeefmlelJeele Demelees ³ee ie=nerleeJej DeeOeejerle Deens. meeceev³e
efmLeleerle ne efve³ece DevegYeJeeme ³eslees. ³eg×, ®eueveJee{ DeMee Demeeceev³e efmLeleerle ne efve³ece
DevetYeJeeme ³esle veener.
2) Ketueer Yeeb[Jeueer DeLe&J³eJemLee:
pesLes mejkeÀejer nmle#esHe veener DeMee Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle ³ee efve³ecee®ee Òel³e³e
³eslees.
3) ceevemeMeeñeer³e Je mebmLeelcekeÀ IeìkeÀ efmLej:
GlHeVee®es JeeìH e, DeeJe[ -efveJe[, meJe³eer, meeceeefpekeÀ ®eeueerjerleer, ueeskeÀmebK³ee Jee{ ns
IeìkeÀ DeuHekeÀeUele efmLej Demeleele. GHeYeesie kesÀJeU GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demelees.
3.3.5 GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors Affecting
Consump tion Function):
De) J³ekeÌleerefveÿ IeìkeÀ (Subjective Factor):
J³ekeÌleer®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner l³ee®³ee ceveesJe=ÊeerJej DeJeuebyetve Demeles. DevetJebefMekeÀlee Je
meYeesleeue®eer HeefjmLeerleer ³eeceOetve J³ekeÌleer®eer ceveesj®evee yevele Demele s.J³eeqkeÌleefveÿ IeìkeÀ J³ekeÌleeruee
DeeHeu³ee GlHeVeeletve DeefOekeÀ Ke®e& keÀjC³eeme HejeJe=Êe keÀjleele.GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs
J³ekeÌleerefveÿ IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes Deensle -munotes.in

Page 29

291) DeHel³eÒesce :
DeeHeu³ee ce=l³etveblej DeeHeu³ee c etueebvee mebHeÊeer efceUeJeer cegueeb®es peerJeve metKeer JneJes ³ee
ÒesceeHeesìer J³ekeÌleer keÀeìkeÀmej keÀªve ye®ele keÀjerle Demeleele.
2) J³eJemeeef³ekeÀ nslet :
SKeeoe GÐeesie efkebÀJee J³eJemee³e metª keÀjC³eemeeþer Yeeb[Jeuee®eer iejpe Demeles. l³eemeeþer
J³ekeÌleer DeeHeu³ee GlHeVee®ee DeefOekeÀ Yeeie ye®ele keÀ©ve Yeeb[Jeue peceJeleele. l³eecegUs GHeYeesie ÒeJe=Êeerle
Ieì nesles.
3) Òeieleer®eer F®íe:
Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeeHeueer DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ Òeieleer JneJeer DeMeer l³ee®ee rF®íe Demeles.
Òeieleer®³ee l³ee®³ee leerJe´ F®ísves J³ekeÌleer DeeHeu³ee GlHeVeeletve ye®ele keÀjerle Demelees l³eecegUs
GHeYeesieÒeJe=Êeer keÀceer nesles.
4) J³eepe efceUefJeC³ee®ee nslet :
J³eepe©Heeves GlHeVe efceUeJes Je DeeHeu³ee GlHeVeele Jee{ Jne Jeer ³ee nsletves DeeHeues meJe& GlHeVe
GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjC³eeSsJepeer l³eeletve ye®ele kesÀueer peeles GHeYeesie Ke®e& keÀceer kesÀuee peelees.
5) meeceeefpekeÀ Òeefleÿe nslet :
meceepeeceO³es Þeerceble J³ekeÌleeruee Òeefleÿe DeefOekeÀ efceUeJeer c nCetve DeefOekeÀ HewMee®eer ye®ele
keÀ©ve Þeerceble nesC³ee®ee Òe³elve keÀjleele l³eecegUs ye®ele Jee{u³eecetUs Ke®e& keÀceer neslees.
6) jenCeerceeve nslet :
DeeHeu³ee jenCeerceeveele Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer peemleerle peemle GlHeVe efceUefJeC³ee®e e
J³ekeÌleer®ee Òe³elve Demelees l³eemeeþer J³ekeÌleer DeefOekeÀ ye®ele keÀ©ve iebgleJeCetkeÀ keÀjles l³eecegUs GHeYeesie
Ieìlees.
7) kebÀpetmeHeCee®ee nslet :
meceepeeceO³es keÀener J³ekeÌleer kebÀpetme Demeleele. DeeHeu³ee GHeYeesieeJej keÀceerle keÀcee rHewmee Ke®e&
keÀ©ve ye®ele DeefOekeÀ keÀjleele mebHeÊeer meb®e³e keÀjC³eele®e l³eebvee DeefOekeÀ Deevebo efceUlees l³eecegUs
GHeYeesie keÀceer neslees.
8) ueeskeÀmebK³ee:
osMeeleerue ueeskeÀmebK³es®eer j®evee, DeekeÀejceeve, ketÀìtbyeeleerue J³ekeÌleer F.GHeYeesieeJej HeefjCeece
neslees ueeskeÀmebK³es®es MenjerkeÀjCe Peeu³eeme ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀebHes#ee l³ee®ee GHeYeesie peemle jenlees
keÀejCe Mesleerle efceUCeeN³ee Deefveef½ele GlHeVeeHes#ee MenjerYeeieele efveef½ele Heieej efceUlees. l³eec egUs
l³ee®ee GHeYeesie peemle jenlees.
9) keÀpee&®ee Yeej:
J³ekeÌleerJej keÀpee&®ee Yeej ne meceepee®³ee GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej ÒeYeeJe Hee[lees. pej J³ekeÌleerJej
keÀpee&®ee Yeej peemle Demesue lej cetÎue Je J³eepe ³ee®eer HejleHesÀ[ keÀjC³eemeeþer GlHeV ee®ee meJee&efOekeÀ
Yeeie Ke®e& neslees meenefpekeÀ®e GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeuHe jenles.munotes.in

Page 30

3010) jeskeÀ[ ÒeeOeev³eÒeJe=Êeer:
owveboerve nslet, J³eeHeej nslet, o#elee nsletves mJeleëpeJeU jesKe jkeÌkeÀce DeefOekeÀ þsJelees.
DeMeeJesUer GHeYeesie ÒeJe=Êeer peemle jenles Gueì jeskeÀ[ ÒeeOeev³e pesJe{er keÀceer lesJe{e GHeYeesie keÀceer
jenlees.
11) efìkeÀeT Jemlet®ee meeþe :
ueeskeÀebpeJeU efìkeÀeT Jemlet YejHetj ÒeceeCeele Demeu³eeme l³ee Jemlet Hetvn Hetvne Iesleu³ee peele
veenerle. l³eecegUs GHeYeesie keÀceer j enlees. Hejbleg DeuHekeÀeU efìkeÀCeeN³ee Jemlet®ee GHeYeesie peemle jenlees.
12) meeceeefpekeÀ efJec³ee®³ee mees³eer:
osMeele peerJeveefJecee, YeefJe<³emetj#ee efJecee efkebÀJee meeceeefpekeÀ efJec³ee®³ee mees³eer GHeueyOe
Demeleerue lej efJec³ee®es nHles YejC³eemeeþer ueeskeÀeb®³ee GlHeVee®ee DeefOekeÀ Yeeie JeeHejuee peelees l³eecegUs
GHeYeesie ÒeJe=Êeer Ieìles.
13) otj¢äer :
YeefJe<³ekeÀeueerve Ke®ee&efJeYeefJe<³eemeeþer efMeuuekeÀ þ sJeleele. cneleejHeCee®³ee keÀeUeleerue Ke®e&, cetueeb®es mebieesHeve efMe#eCe, ueives F.
Ke®ee&meeþer GlHeVee®ee keÀener Yeeie jeKetve þsJeuee peelees. l³eecegUs GHeYeesie Ke®e& keÀceer neslees.
14) lejletoer®ee nslet :
YeefJe<³eele De®eevekeÀ GodYeJeCee N³ee De[®eCeerbvee leeW[ oslee ³eeJes ³ee nsletves J³ekeÌleer DeeHeu³ee
GlHeVee®ee keÀener Yeeie efMeuuekeÀ þsJelees DeepeejHeCee, DeHeIeele, yeskeÀejer DeMee mJe©Hee®³ee De[®eCeer
DeekeÀeqmceleefjl³ee GodYeJeleele l³eevee leeW[ osC³eemeeþer ueeskeÀ DeeHeu ³eeGlHeVee®ee keÀener Yeeie jeKetve
þsJeleele l³eecegUs GHeYeesieÒeJe=Êeer Ieìles.
15) mJeeleb$³ee®ee nslet :
J³ekeÌleer®³ee peJeU YejHetj GlHeVe Peeues Demelee efle®eer DeeefLe&keÀ efJeJeb®evesletve metìkeÀe nesles.
DeeefLe&keÀ mJeeleb$³ee®ee ueeYe nesl ees.
16) DeefYeceeve nslet:
DeeHeu³ee keÀle=&lJee®ee Je mebHeÊeer®ee nslet oMe&efJeC³ee®³ee nsletves J³ekeÌleer DeefOekeÀ keÀece keÀjleele
ye®eleer®³ee ueesYeeHee³eer Ke®e& keÀceer nesTve GHeYeesie ÒeJe=Êeer Ieìles.
ye) GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece k eÀjCeejs Jemletefveÿ IeìkeÀ (Objective Factors):
Jemletefveÿ IeìkeÀe®ee GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej DeefOekeÀ HeefjCeece efometve ³eslees ns IeìkeÀ Heg{erue
ÒeceeCes -
1) efkebÀceleHeeleUer:
ueeskeÀeb®es GlHeVe efmLej Demeleevee efkebÀcele HeeleUer Jee{u³eeme GHeYeesie ÒeJe=Êeer Ieìles. Gueì
efkebÀcele HeeleUerle Ieì Peeueer Demelee GHeYeesie ÒeJe=Êeer Jee{les.munotes.in

Page 31

312) GlHeVeHeeleUerë
GlHeVee®³ee HeeleUerceO³es pemes yeoue nesleele lemes GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej HeefjCeece neslees. GlHeVe
HeeleUerle Jee{ Peeueer GHe Yeesie Jee{lees. Gueì GlHeVe keÀceer Peeues Demelee GHeYeesie keÀceer neslees.
3) GlHeVee®es JeeìHe:
GlHeVee®es JeeìHe meceepeele keÀmes Peeues Deens ³eeJej GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeJeuebyetve Demeles.
meceepeele GlHeVee®es JeeìHe meceeve Peeues Demesue lej GHeYeesie peemle jenlees. Gueì GlHeVee®eer JeeìCeer
Demeceeve Peeueer Demesue lej ieefjyeeb®³ee Jeeìîeeuee keÀceer efnmmee efceUlees. l³eecegUs GHeYeesie keÀceer neslees.
4) jep³e efJeÊeer³e OeesjCe:
jep³eefJeÊeer³e OeesjCee®ee DeefOekeÀ HeefjCeece GHeYee sie ÒeJe=ÊeerJej efometve ³eslees keÀejCe pej
mejkeÀejves pevelesJej HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej efJeefJeOe keÀj ueeoues, lemes®e osMeebleie&le ceesþîee ÒeceeCeeJej
keÀpe& GYeejues lej ueeskeÀeb®³ee neleeleerue Hewmee keÀceer nesTve GHeYeesieeJejerue Ke®e& keÀceer neslees. l³eecegUs
GHeYeesie ÒeJe=Êeer Ieìles.
5) ceneceb[Ue®es efJeÊeer³e OeesjCe:
osMeele efJeefJeOe GÐeesieOebos ®eeueJeCeeN³ee ceneceb[Ue®³ee efJeÊeer³e OeesjCeeJej GHeYeesie ÒeJe=Êeer
DeJeuebyetve Demeles. GÐeesieOebos ®eeueJeCeeN³ee ceneceb[ Ue®eer Iemeeje Je jeKeerJe efveOeer cnCetve peemle
jkeÌkeÀce yeepetuee keÀe{tve þsJeueer peele Demesue lej YeeieOeejkeÀebvee ueeYeebMe keÀceer efceUsue. l³eecegUs
l³ee®³ee ceeieCeerJej HeefjCeece cnCepes®e GHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀceer nesF&ue.
3.4 `mes' ³ eeb®ee yeepeejHesþs®ee efve³ece (SAY’S MARKET LAW)
jespeieej efJemeveeleveJeeoeb®³ee celes DeLe&J³eJemLesle vesnceer HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer Demeles®e keÀoe®eerle
DeLe&J³eJemLesleerue HetCe& jespeieeje®eer Heefjm Leerleer Ie[tve pejer yeskeÀejer efvecee&Ce Peeueer lejer efvecee&Ce Peeuesueer
DeMeer yeskeÀejer HeÀej DeuHekeÀeU efìkeÀles Je Hegvne DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer ÒemLeeefHele
nesles. l³eecegUs meveeleveJeeÐeeb®³ee celes DeLe&J³eJ emLesle keÀe³eceHeCes yeskeÀejer®eer HeefjmLeerleer keÀOeer®e vemeles.
vesnceer Demeles leer HetCe& jespeieejer®eer HeefjefmLeleer®e nes³e. l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle yeskeÀejer DemeCes ner ieesä
mebYeJeveer³e veener. ³ee®e efJe®eejmejCeeruee meveeleveJeeÐ eeb®³ee jespeieejefJe19 J³ee MelekeÀeleerue ÖeWÀ®e DeLe&Meeñe%e pes. yeer. mes ³eebveer DeeHeu³ee Treatise on
Political Economic ³ee ûebLeele yeepeejHesþs®ee efme×eble ceeb[uee. l³ee®³eeceles ’Òel³eskeÀ HegjJeþe
DeeHeue er ceeieCeer efvecee&Ce keÀjerle Demelees.“ (Supply creates its own demand) meeceev³elee
SketÀCe HegjJeþîeeSJe{er SketÀCe ceeieCeer Demeles ³ee®ee®e DeLe& DeLe&J³eJemLesle pesJe{îee Jemlet®es GlHeeove
nesles Je yeepeejele Jemlet®ee HegjJeþe neslees. l³eeme Je&Jemletuee ceeieCeer ³esJetve ceeieCeer Je HegjJeþe ³ee®ee
DeeHeesDeeHe meceleesue meeOeuee peelees. ³ee®ee®e DeLe& ceeieCeer Je HegjJeþe ³ee oesvner MekeÌleer meceeve Demeleele
Demes `mes' ³eebveer ie=nerle Oejues Deens. Jemlet®ee GlHeeoveecegUs GlHeeo ve IeìkeÀebvee J³eepe, veHeÀe, Keb[ Je
Jesleve ³ee ©Heeves GlHeVe efceUle DeeefCe ns GlHeVe GlHeeefole JesUsJej Jemlet®eer Kejsoer keÀje³euee HegjsMeer
Demeles efkebÀJee ns GlHeVe Jemlet®³ee efkebÀceleer SJe{s Demeles DeeefCe cnCetve®e pesJe{s GlHeeove nes leslesJe{er®e
ceeieCeer Demeles. GlHeeove Òeef¬eÀ³escegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee GlHeeove IeìkeÀeb®³ee ÒeJeenecegUs ceeieCeer efvecee&Ce
nesles Demes meveeleveJeeoer DeLe&Meeñe%eevee Jeeìles.munotes.in

Page 32

32efoIe&keÀeUele meJe&®e Jemletb®³ee ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîee le meceleesue meeOeuee peele Demeuee lejer
DeuHekeÀeUele keÀener lelkeÀeueerve keÀejCeecegUs Demeceleesue efvecee&Ce neslees. ne lelkeÀeueerve Demeceleesue ogj
keÀ©ve Hejle meceleesue ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es keÀe³e& efkebÀcele keÀjles. ³ee lelkeÀeueerve D emeceleesuee®eer
peeCeerJe yeepeejele efkebÀceleer®³ee ©Heeves nesles Je efkebÀceleerleerue ne yeoue ue#eele IesTve GlHeeokeÀ DeeHeu³ee
GlHeeoveele ³eesi³e lees yeoue keÀjlees GoenjCeeLe& keÀener keÀejCeecegUs leeboUe®ee HegjJeþe ceeieCeerHes#ee
peemle Pee uee keÀer leeboUe®³ee efkebÀceleer Iemejleele Je GlHeeokeÀebvee met®evee efceUles keÀer leeboUe®ee
HetjJeþe keÀceer kesÀuee Heeefnpes. GlHeeokeÀ l³eevegmeej leeboUe®ee HegjJeþe keÀceer keÀ©ve DeeHeueer ®etkeÀ
metOeejleele Je leeboUe®³ee ceeieCeer HetjJeþîe ele meceleesue ÒemLeeefHele neslees.
Jemlet®³ee GlHeeoveele oesve ef¬eÀ³ee DebleYet&le Demeleele.
1) Jemlet®es GlHeeove keÀjCes
2) GlHeeove IeìkeÀeb®³ee jespeieejercegUs l³eebvee GlHeVe efceUCes.
³ee oesve ef¬eÀ³ee DeMee ÒekeÀejs Ie[tve ³esleele keÀer Òe l³eskeÀ HegjJeþe ceeieCeer efvecee&Ce keÀjlees.
∆O=∆Y-∆E
∆O=GlHeeoeceOeerue Jee{
∆Y=GlHevveeleerue Jee{
∆E=Ke®ee&leerue Jee{
Glheeoveeleerue Jee{ercegUs ueeskeÀeb®³ee GlHeVe HeeleUerceO³es Jee{ nesles. l³eecegUs GHeYeesie Ke®ee&le
ner Jee{ nesles. De Mee ÒekeÀejs ®e¬eÀekeÀej ÒeJeenecegUs HetCe& jespeieej ÒemLeeefHele neslees.
leelHetjles #es$eer³e Demeceeveleeë
pes. yeer. mes ³eeb®³ee celeevegmeej Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle oerIe&keÀeUele meJe&meeOeejCe
meceleesue efvecee&Ce nesle Demeuee lejer keÀener keÀeUemeeþer #es$eer³e Demeceleesue efvecee&Ce nesCes Meke̳e Demeles
keÀener JesUe GlHeeokeÀeveer kesÀuesu³ee ®egkeÀer®³ee DeboepeecegUs keÀener Jemlet®ee HegjJeþe keÀener keÀeUemeeþer
ceeieCeerHes#ee peemlener nesT MekeÀlees efkebÀJee keÀceerner nesT MekeÀlees Hejblet HetCe& jespeieejecegUs efvecee&Ce
Peeuesuee Demeceleesue DeeHeesDeeHe veenermee neslees. Keeueerue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHeä kesÀues
Deens.
leelHegjles #es$eer³e Demeceleesueë
pes. yeer. mes ³eeb®³eeÒeceeCes Yeeb[Je ueMeener DeLe&J³eJemLesle oerIe&keÀeUele meJe&meeOeejCe meceleesue
efvecee&Ce neslees. keÀejCe keÀener JesUe Demeceleesue efvecee&Ce nesC³ee®eer Meke̳elee meb³eespekeÀeveer kesÀuesu³ee
®egkeÀer®³ee DeboepeecegUs SKeeÐee Jemlet®ee HegjJeþe keÀener JesUe ceeieCeerHes#ee peemlener neslees efkebÀJee keÀceerner
nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. Hejblet DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieej Demeu³eecegUs #es$eer³e meceleesue DeeHeesDeeHe
veä neslees. Goe. Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle SKeeÐee Jemleg®ee HegjJeþe cee ieCeerHes#ee peemle Peeuee
Demesue lej l³eeJesUer ogmeN³ee SKeeÐee Jemlet®³ee GlHeeoveemeeþer GlHeeove IeìkeÀ keÀceer He[tve GlHeeove
ceeieCeerHes#ee keÀceer Peeuesues Demesue. efJeefJeOe yeepeejHesþebHewkeÀer SKeeÐee ceeieCeerHes#ee HegjJeþe peemle
Peeues ueeDemelees. lej l³ee®eJesUer ogmeN³ee SKeeÐee yeepeejHesþsle ceeieCeerHes#ee HegjJeþe keÀceer Demelees DeMee
ÒekeÀej®es #es$eer³e Demeceleesue leelHetjl³ee mJe©Hee®es Demetve efkebÀcele ³eb$eCesÜejs les DeeHeesDeeHe veenermes
nesleele. Je oerIe&keÀeUele meceleesue DeeHeesDeeHe meeO³e neslees. Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle meJe&®e
yeepeejHesþeble meJe&®e Jemletb®ee HegjJeþe ceeieCeerHes#ee peemle Peeuesuee Deens. ceeieCeer keÀceer Demeu³eecegUs
ceeuee®ee GþeJe keÀceer nesTve meJe&®e yeepeejHesþebceO³es veKeHeuesu³ee ceeueeves Yejuesu³ee Deensle. DeMeer
HeefjefmLeleer keÀOeer®e efvecee&Ce nesle veener. Del³etlHeeovee®eer efmLeleer DeMeke̳e Demeles. l³ee®ee HeefjCeecemunotes.in

Page 33

33cnCepes meeceev³e yeskeÀjermeg×e DeMeke̳e Demeles. meJe& GlHeeove meeOeves HetCe& jesp eieejer®³ee mLeerleerle
Demeleele.
ye®ele iegbleJeCetkeÀerceO³es meceeveleeë
mes ³eeb®³ee celeevegmeej ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀerle meceevelee DeeCeC³ee®es keÀece J³eepe keÀjles.
J³eepeojeleerue yeoue HewMee®eer ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ efveef½ele k eÀjles. ³eemeeþer J³eepee®ee oj ueJeef®ekeÀ
Demeuee Heeefnpes J³eepe ns ye®ele keÀjC³ee®ee ceesyeouee Deens. pesJne ye®ele ner iegbleJeCetkeÀerHes#ee peemle nesles
lesJne J³eepeoj keÀceer neslees. HeefjCeeceleë Yeeb[Jeue mJemle nesles Je iegbleJeCetkeÀ Jee {C³ee®eer ÒeJe=Êeer efometve
³esles. iegbleJeCetkeÀeruee ÒesjCee efceUtve l³eele Jee{ nesT ueeieles DeeefCe ye®eleer®es ÒeceeCe keÀceer nesT ueeieles.
ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eele meceevelee ÒemLeeefHele nesTve J³eepeoj efmLejeJeles.
Deeke=Àleer le oeKeJeu³eeÒeceeCes oxDe#eeJej ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ DeeefCe oyDe#eeJej J³eepeoj
oMe&efJeuee Deens. meceepee®eer ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ oxner Deens. lej HH³ee jsmeceevelee ÒemLeeefHele Peeu³eeves ORne J³eepeo j efveef½ele neslees. pesJne meceepee®³ee ye®eleerle Jee{ nesles
lesJne veJeerve ye®ele Je¬eÀ S1S1 Demee veJeerve Je¬eÀ le³eej neslees Je lees iegbleJeCetkeÀ Je¬eÀeme HHJe¬eÀeme
E1ceO³es ísolees l³eecegUs E1ne veJeerve meceleesue efyebot Demetve J³eepeo jOR,He³e&ble keÀceer neslees DeMee
ÒekeÀejs DeLe&J³eJemLesle ye®ele Je iegbleJeCetkeÀerle meceevelee J³eepeojecegUs nesles Je l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle
HetCe& jespeieej ÒemLeeefHele neslees.
efkebÀcele Je Jesleve ³eeleerue yeoueë
HewMeeleerue Jesleve Je JeemleJe Jesleve ³eeb®ee HejmHej Òel³e#e mebyebOe Demelees. HewMeeleerue Jesleveele
Jee{ Peeueer lej JeemleJe Jesleveele Jee{ nesles Je pej HewMeeleerue Jesleve keÀceer Peeues lej JeemleJe Jesleve keÀceer
nesles cnCetve®e ÞeceerkeÀ JeemleJe Jeslevee®ee De eûen Oejleele. mes ³eebveer Demes ie=nerle Oejues Deens keÀer
Jesleveojeleerue ueJeef®ekeÀlescegUs cepetjeb®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeele meceleesue meeOeuee peeTve HetCe&
jespeieeje®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.
3.4.1 mes ³eeb®³ee efme×eblee®eer ie=nerlelJesë
1) yeepeejele HetCe& mHeOee& Deens.
2) J³eepeoj ueJeef®ekeÀ Demeu³eecegUs ye®ele vesnceer iegbleJeCetkeÀeryejesyej Demeles.munotes.in

Page 34

343) Jemlet Je mesJeeb®³ee efkebÀceleer mejemejer Ke®ee&yejesyej DeeefCe cepetjer®es oj meerceeble
GlHeeokeÀlesyejesy ej Demeleele.
4) HewMee®ee ÒeJeen melele ®eeuet Demelees. l³eecegUs ye®ele cnCepes Yeeb[Jeueer Jemletmeeþer kesÀuesuee Ke®e&
Demelees.
5) DeLe&J³eJemLesle Ketueer DeLe&J³eJemLee Deens.
6) mejkeÀej®ee ketÀþueener nmle#esHe veener.
7) ceeieCeer Je HegjJe þe ³eeleerue meceleesueeÜejs GlHeeove IeìkeÀe®³ee DeeefCe Jemlet®³ee efkebÀceleer
þjleele.
8) DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieej ÒemLeeefHele Peeuee Deens.
9) efkebÀcele, Jesleve DeeefCe J³eepe ³eeb®³eele ueJeef®ekeÀlee Demeles.
10) efoIe&keÀeue efJe®eej ele Iesleuee Deens.
3.4.2 mes ³eeb®³ee efme×ebvleeJejerue efìkeÀeë
1) DeJeemle ie=nerlekesÀ :
mes ³eebveer yeepeejele HetCe& mHeOee& Demeles Demes ie=nerle Oejues Deens HeCe les ®etkeÀer®es Deens.
Òel³e#eele yeepeejele DeHetCe& mHeOee& efkebÀJee cekeÌleso ejer Dee{Utve ³esles.
2) DeuHekeÀeU cenlJee®ee ë
mes ³eebveer DeeHeu³ee efme×ebvleele efoIe&keÀeUe®ee efJe®eej kesÀuee Deens. Hejblet kesÀvme ³eeb®³ee celes
DeuHekeÀeU cenlJee®ee Deens. keÀejCe DeuHekeÀeU Meeéele Deens.
3) J³eepeoj ueJeef®ekeÀ vemelees ë
meveeleveer DeLe&Meeñe%ee®³eeceles J³eepee®es oj ueJeef®ekeÀ Demeu³eecegUs ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ
³eeceO³es meceleesue meeOeuee peelees. kesÀvme ³eeb®³eeceles Òel³e#eele J³eepee®es oj ueJeef®ekeÀ vemeleele DeeefCe
J³eepee®³ee ojeJej ye®eleer Je iegbleJe CetkeÀe DeJeuebyetve vemeleele.
4) HegCe& jespeieej ner DeHeJeeoelcekeÀ HeefjmLeerleer Deensë
kesÀvme ³eeb®³eeceles HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer DeHeJeeoelcekeÀ Demeles kesÀvme DeeHeu³ee
efme×ebleele meJe&meeOeejCeHeCes meceleesue HetCe& jespeiee jeHes#ee keÀceer jespeieej Demeleevee meeOeuee peelees.
5) HewMee®³ee cegu³e mebûenCeekeÀ[s otue#e&:
meveeleveer DeLe&Meeñe%eebveer HewMee®³ee efJeefvece³e ceeO³ecee®³ee keÀe³ee&Jej Yej efo³ee Deens. l³eebveer
HewMee®³ee cegu³e mebûenCee®³ee keÀe³ee&keÀ[s ogue&#e kesÀues Deens. Hewmee kesÀJeU Ke®e& keÀjC³eekeÀjerlee vemetve
YeefJe<³ee®eer lejleto cnCetve kesÀueer peeles.
6) DeLe&J³eJemLee DeeHeesDeeHe ®eeueCeejer vemeles:
meveeleveer DeLe&Meeñe%eebveer efven&mle#esHe efveleer®ee DeeJeuebye kesÀuee Deens. Hejblet DeLe&J³eJemLee
DeeHeesDeeHe ®eeueCeejer vemeles DeeHeesDeeHe ®eeueCeejer mJeb³eefveYe&j DeLe&J³eJemLee ns lelJe kesÀvmeuee ceev³e
veener. l³ee®³eeceles Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLes®eer meceepej®evee®e DeMeer Demeles keÀer l³eele iejerye Je
efÞece ble Demes oesve Jeie& Demeleele. ÞeercebleekeÀ[s YejHetj mebHeÊeer Demeu³eeves mebHeÊeer®ee meJe&Yeeie
GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjleele. ieefjyeebvee GlHeovee DeYeeefJe efkeÀceeve iejpeener YeeieJelee ³esle veenerle DeMee
JesUer mejkeÀejer nmle#esHe cenlJee®e eD e m e l e e s . l³eecetUs mebHeÊeer®es efJelejCe ³eesi³e ÒekeÀejs kesÀues peeles.munotes.in

Page 35

357) ceboer®eer HeefjmLeerleer ner JeemleJelee Deens:
DeLe&J³eJemLesle ceboer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesCeej veener ns mes ³eeb®es cele DeJeemleJe Demeu³eeves
peeieeflekeÀ ceneceboerves efme× kesÀues. 1929 -30 ®³ee ceneceboer®³ee keÀeUele ceeieCeer Ieìle peeTve
efkebÀceleer Ieìle iesu³ee Je yeskeÀejer Jee{ueer cnCepes®e ceboer ner JeemleJe Ieìvee Deens.
8) SketÀCe ceeieCeer®³ee keÀcelejles®eer Meke̳elee:
meveeleveer DeLe&Me eñe%eeb®³ee celes cepetjer®³ee ojele keÀHeele kesÀu³eeme GlHeeoveKe®e& keÀceer
nesTve Jemlet®³ee efkebÀceleer keÀceer nesleerue Hejblet kesÀvme®³ee celes meceûeue#eer ¢äerkeÀesveeletve Heeefnu³eeme
cepetjer®³ee ojele keÀHeele kesÀu³eeme meceepeeleerue HeÀe j ceesþîee Jeiee&®es GlHeVe Ieìsue. l³eecegUs
KejsoerMekeÌleer keÀceer nesTve SketÀCe ceeieCeerle Ieì nesles.
3.4.3 mes®³ee efme×eblee®ee OJev³eeLe&ë
1) HetjJeþe ceeieCeeruee pevce oslees DeLe&J³eJemLes®es keÀe³e& ®eeuet Demeleevee Òel³eskeÀ IeìkeÀe®es mecee³eespeve
nesles.
2) GlHeeoveele Jee{ nesle peeles lemelemes GlHeeove IeìkeÀe®es GlHeVe Jee{les Je veJeerve ceeieCeer efvecee&Ce
nesTve Jee{erJe GlHeeove efJekeÀues peeles.
3) yeskeÀejer efvecee&Ce nesle veener yeskeÀejer efvecee&Ce Peeueer lej leer leelHetjl³ee mJeªHee®eer Demeles Je keÀener
keÀeUeveblej leer DeeHeesDeeHe veä nesles.
4) DeLe&J³eJemLee keÀesCel³eener yee¿e ÒeeslmeenveeefMeJee³e keÀe³e&jle Demeles.
3.5 ÒeYeeJeer ceeieCeer®ee efme×eble
SketÀCe HegjJeþe efkebÀcelemunotes.in

Page 36

363.5.1 kesÀvme®³ee efme×evleeJejerue ìerke Àe(Limitations of Keynesian Theory):
1) DeJeemleJe ie=nerlekesÀë
HetCe& mHeOee& Dee{Ule veener, Ieìl³ee GlHeeove HeÀuee®eer ÒeJe=Êeer DeYeeJeeves Dee{Ules.
DeLe&J³eJemLee yebefomle vemeles, ketÀþueener osMe HejkeÀer³e J³eeHeejeHeemetve DeefueHle jent Meke Àleveener.
DeuHekeÀeueeHes#ee efoIe&keÀeU cenlJee®ee Demelees. GlHeeove Je GÐeesieefJeÐee mebIeìve keÀewMeu³e, Þecee®eer
keÀe³e&#ecelee, F. IeìkeÀ efmLej vemeleele. kesÀvme®ee efme×eble ®etkeÀer®³ee ie=nerleeJej DeeOeejuesuee Deens.
2) meJe&meeOeejCe efm e×ebvle veJnsë
ne efme×ebvle meJe& osMeebvee ueeiet He[le veener meceepeJeeoer Je meec³eJeeoer osMeebmeeþer ne efme×eble
efvejesHe³eesieer Deens.
3) efoIe&keÀeU efJe®eejele Iesleuee veenerë
kesÀvme®³ee jespeieej efme×eble kesÀJeU DeuHekeÀeUe®ee efJe®eej k eÀjlees. efoIe&keÀeUele Ie[CeeN³ee
Ieìveeb®ee Je HeefjJele&vee®ee ³eele efJe®eej kesÀuee veener.
4) mejkeÀejer Ke®e& efJe®eejele Iesleuee veenerë
ÒeYeeJeer ceeieCeer ner GHeYeesie Ke®e& DeeefCe iegbleJeCetkeÀ Ke®e& ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. ³ee oesvner
Ke®ee&®ee efJe®eej l³eebveer Keepeieer meboYee&le kesÀuee Deens.
5) DeeOegefvekeÀ keÀeUele keÀu³eeCekeÀejer HegjJeþe HeÀueveekeÀ[s otue#e&ë
kesÀvme ³eebveer DeeHeu³ee efme×evleele HegjJeþe HeÀueveekeÀ[s ogue#e& keÀ©ve ceeieCeer HeÀueveekeÀ[s
peemle ue#e keWÀefêle kesÀues l³eecegUs l³ee®es efJeMues6) DeHetCe& jespeieeje®eer keÀuHevee De³eesi³eë
n@Peefueì ³eeb®³eeceles DeHetCe& jespeieeje®eer keÀuHevee De³eesi³e Deens. yeskeÀejer jentve
DeLe&J³eJemLesle meceleesue efvecee&Ce nesCe s Meke̳e veener yeskeÀejer Demeles lesJne DeLe&J³eJemLesle keÀesþslejer
Demeceleesue Demeuee®e Heeefnpes.
7) Flej IeìkeÀ ogue&ef#eleë
kesÀvmeves DeeHeuee efme×eble ÒeecegK³eeves HewMee®³ee meboYee&le ceeb[u³eeves lees DeJeemleJe Jeeìlees
keÀejCe HewMee J ³eefleefjkeÌle jespeieejeJej HeefjCeece keÀjCeejs Flej DeveskeÀ IeìkeÀ cenlJee®es Demeleele.
3.6 meejebMe (SUMMARY)
ÒeYeeJeer ceeieCeer ner SkegÀCe ceeieCeer efkebÀcele Je SkegÀCe HegjJeþe efkebÀcele ³ee ÒecegKe IeìkeÀebcegUs
efveJee&jerle nesles. ³eeHe wkeÀer SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele GHeYeesie Ke®e&, iegbleJeCetkeÀ Ke®e& Je mejkeÀejer Ke®e& ³eeJej
DeJeuebyetve Demeles. GHeYeesie Ke®e& GlHeVe Je GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej DeeOeeefjle Demelees. GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner
meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer Je meje mejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeMee ÒekeÀej®eer Demeles. iegbleJeCetkeÀ Ke®e&, J³eepeeje
oj Je Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. J³eepee®ee oj ne cegês®eer ceeieCeer Je
cegês®ee HegjJeþe efveOee&jerle keÀjles. cegês®eer ceeieC eer ner J³eJenej nslet, o#elee nslet Je meÆsyeepeer®ee nslet ³eemunotes.in

Page 37

37leerve nsletbmeeþer Demeles. Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee ner Yeeb[Jeuee®eer HegjJeþe efkebÀcele Je Yeeb[Jeuee
Heemetve DeHesef#ele ceeieCeer ³eecegUs efveOee&jerle nesles. DeMeeÒek eÀejs ÒeYeeJeer ceeieCeer efveOee&jerle nesles.
3.7 ÒeMve (QUESTIONS)
1) GHeYeesie HeÀuevee®eer J³eeK³ee osJetve GHeYeesie HeÀuevee®es ÒekeÀej mHe<ì keÀje.
2) `mes' ³eeb®ee yeepeejHesþs®ee efve³ece mHe<ì keÀje.
3) ÒeYeeJeer ceeieCeer®ee efme×eble efJe Meo keÀje.

munotes.in

Page 38

384
iegbleJeCetkeÀ
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎ<ìîes
4.1 iegbleJeCetkeÀer®ee DeLe&
4.2 iegbleJeCegkeÀer®es ÒekeÀej
4.3 Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee
4.4 iegCekeÀ mebkeÀuHevee
4.5 meejebMe
4.6 ÒeMve
4.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVE S)
iegbleJeCetkeÀer®ee DeLe& mecepetve IesCes.
iegbleJeCetkeÀer®es efJeefJeOe ÒekeÀej DeY³eemeCes.
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble GlHeeokeÀles®ee DeLe& Je efveOee&jkeÀ IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
iegCekeÀ mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
4.1iegbleJeCetkeÀer®e e DeLe& (MEANING OF INVESTMENT)
vesnceer®³ee J³eJenejele DeeHeCe meesves ®eeboer Kejsoer keÀjCes. peceerve Iej Kejsoer keÀjCes ³eemeeþer
JeeHejuesuee Hewmee cnCepes iegbleJeCetkeÀ Demes mecepelees. DeveskeÀoe keÀpe&jesKes YeeieYeeb[Jeue leejCeYeeie
Kejsoe rmeeþer JeeHejuesuee Hewmee ³eeueener iegbleJeCetkeÀ Demes mecepelees. Hejbleg kesÀvme®³ee celes ner Kejer efkebÀJee
JeemleJe iegbleJeCetkeÀ veJns lej ner efJeÊeer³e iegbleJeCetkeÀ nes³e. JeemleJe iegbleJeCetkeÀ ³eeuee®e kesÀvme iegbleJeCetkeÀ
cnCelees. ke sÀvme®³ee celes p³ee iegbleJeCetkeÀercetUs jeä^er³e GlHeVeele Jee{ Ie[tve ³esles Je DeefOekeÀ ueeskeÀebvee
jespeieej efceUlees DeMeer keÀesCelesner iegbleJeCetkeÀ ner JeemleJe iegbleJeCetkeÀ nes³e.
peesve je@efyevmeve®³ee celes iegbleJeCetkeÀ cnCepes Yeeb [Jeueele Jee{ nesCes nes³e. DeMeer Jee{ veJeerve
Iej yeebOeu³eeves DeLeJee veJeerve keÀejKeevee GYeeju³eeves nesles. DeefmlelJeele Demeuesu³ee Yeeb[Jeueer
Jemlet®³ee meeþ³eele Òel³eskeÀ Je³eb$emeecetûeer, jmles, Hetue, jsuJes ceeie&, keÀejKeev³eeb®eer GYeejCeer, Fl³eeoermeeþer peer iegbleJeCetkeÀ nesles leer
JeemleJe iegbleJeCetkeÀ nes³e.munotes.in

Page 39

39DeMeer ÒeYeeJeer iegbleJeCetkeÀ osMeeleerue Keepeieer J³ekeÌleer efJeefJeOe mebmLee yeBkeÀe Je mejkeÀej
³eeb®³eekeÀ[tve kesÀueer peeles Keepeieer #es$eeleerue iegbleJeCegkeÀ ner Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee DeeefCe
J³eepeoj ³ee oesve IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demeles. meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue iegbleJeCetkeÀ ner cee$e ³ee oesve
IeìkeÀeb® ³ee ÒeYeeJeeefMeJee³e efveOee&efjle nesle Demeles.
4.3 iegbleJeCetkeÀer®es ÒekeÀej (TYPES OF INVESTMENT)
1) efveJJeU iegbleJeCetkeÀ (Net Investment):
p³ee iegbleJeCetkeÀebcegUs vekeÌle Yeeb[JeueeceO³es Jee{ nesles l³ee iegbleJeCetkeÀe efveJJeU iegbleJeC etkeÀe
cnCetve DeesUKeu³ee peeleele. efveJJeU iegbleJeCetkeÀ -SketÀCe iegbleJeCetkeÀe -Iemeeje
2) mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ (Autonomous Investment):
peer iegbleJeCetkeÀ Keepeieer GHeYeesieecegUs ÒeYeeefJele ve neslee mJeleb$eHeCes nesles efleuee mJee³eÊe
iegbleJeCetkeÀ Demes cnCeleele. meeJe&peefvekeÀ #es$eele kesÀueer peeCeejer ner mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ nes³e. keÀejCe
DeMeer iegbleJeCetkeÀ veHe̳ee®³ee ÒesjCesves nesle vemetve leer meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee ¢efäkeÀesveeletve kesÀueer peeles.
jsuJes, Me m$eem$es, oe©ieesUe F. meeefnl³ee®es keÀejKeeves DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Je meceepekeÀu³eeCee®³ee
³eespevee, meeJe&peefvekeÀ iejpee YeeieefJeC³eemeeþer®³ee ³eespevee Fl³eeoermeeþer kesÀueer peeCeejer iegbleJeCegkeÀ ner
mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ nes³e. ³e e iegbleJeCetkeÀer®ee GlHeVeeMeer keÀener mebyebOe vemelees.
3) Òesefjle iegbleJeCetkeÀ (Induced Investment):
ner iegbleJeCetkeÀ veHe̳ee®³ee ÒesjCescegUs nesles efleuee Òesefjle iegbleJeCegkeÀ cnCelee ³esF&ue. DeMeer
iegbleJeCegkeÀ Keepeieer GHeYeesieeve s Òesefjle nesles. GHeYeesieele Jee{ Peeueer Demelee Òesefjle iegbleJeCetkeÀerle Jee{
nesles. GHeYeesie Ieìuee Òesefjle iegbleJeCetkeÀ Ieìles. GHeYeesie ne GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demelees. Keepeieer
Yeeb[Jeueoej veHe̳ee®³ee DeHes#esves iegbleJeCetkeÀ keÀ jle Demelees.
4) mLetue iegbleJeCetkeÀ (Gross Investment):
SkeÀe efJeefMeä keÀeueeJeOeerle (SkeÀe JenesCeejer SketÀCe iegbleJeCetkeÀ cnCepes mLetue iegbleJeCetkeÀ nes³e.munotes.in

Page 40

405) efJeÊeer³e iegb leJeCetkeÀ (Financial Investment):
DeMee ÒekeÀej®³ee iegbleJeCetkeÀercetUs Yeeb[Jeueer meeþîeele keÀenerner yeoue nesle veenerle. Demee
iegbleJeCetkeÀerle osMeele meO³ee DeefmlelJeele DemeCeeN³ee Jemletb®eer®e veJ³eeves Kejsoer kesÀueer peeles. Goe. petv³e e
kebÀHev³ee®es Yeeie efJekeÀle IesCes F. ner kesÀJeU efJeÊeer³e iegbleJeCetkeÀ þjles.
6) meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetkeÀ:
meeJe&peefvekeÀ #es$eele efkebÀJee mejkeÀejer GHe¬eÀceele kesÀueer peeCeejer iegbleJeCetkeÀ mejkeÀej
meceepee®³ee iejpee YeeieefJeC³e emeeþer Goe. Jeerpe, HeeCeer, jmles, oUCeJeUCe JeenletkeÀ, otjmeb®eej,
Deejesi³ee®³ee megefJeOee DeMee keÀejCeemeeþer Peeuesueer iegbleJeCetkeÀ ner meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetkeÀ nes³e.
7) efve³eesefpele iegbleJeCetkeÀ:
mejkeÀej keÀener efveef½ele GefÎäs meceesj þsJetve iegbleJeCetkeÀer®es efve³eespeve keÀ©ve kesÀuesueer
iegbleJeCetkeÀ cnCepes efve³eesefpele iegbleJeCetkeÀ nes³e. mee#ejles®es ÒeceeCe efJeefMeä ìkeÌke̳eebveer Jee{efJeC³eemeeþer
ojJe³eeyeeyele®es efve³eespeve Demeles efMeJee³e YeefJe<³ekeÀeueerve Deboepe yeebOetve GÐeespekeÀ iegbleJeCetkeÀer®es efve³eespeve
keÀjleele.
iegbleJeCetkeÀerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀë
Keepeieer #es$eeleeru e iegbleJeCegkeÀ veHe̳ee®³ee ÒesjCesves kesÀueer peeles veHeÀe ne
1) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Je
2) J³eepee®ee oj ³ee oesve IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demelees. meeceev³elee J³eepee®³ee ojele HeÀej ceesþs
yeoue nesle vemeu³eeves Yeeb[Jeuee® ³ee meerceevle ueeYe#ecelesuee cenlJe ÒeeHle nesles.
efJeefMeä JesUer efkeÀleer Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeF&ue. ns Yeeb[Jeuee®eer meerceevle keÀe³e&#ecelee
Je J³eepeoj ³eeJej DeJeuebyetve Demeles pesJne J³eepeojeHes#ee Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle
Demeles lesJne iegbleJeCetkeÀ HeÀe³eosMeerj nesle Demeu³eeves iegbleJeCetkeÀerves Jee{ nesles.
iegbleJeCetkeÀer®es cenlJeë
kesÀvme®³ee jespeieejefJekeÀejCe osMeeleerue jespeieej HeeleUer þjefJeCeejer ÒeYeeJeer ceeieCeer ner GHeYeesie Ke®e& Je iegbleJeCetkeÀ Ke®e&
³eeJe©ve þjles. DeuHekeÀeUele GHeYeesie Ke®e& efmLej Demelees. l³eecegUs ÒeYeeJeer ceeieCeer Je jespeieejer®eer
HeeleUer iegbleJeCetkeÀerle nes CeeN³ee yeoueevegmeej þjleele. osMeeleerue jespeieej HeeleUerle Jee{ nesC³eemeeþer,
ÒeYeeJeer ceeieCeerle Jee{ nesC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀerle Jee{ Peeueer Heeefnpes lej®e jeä^er³e GlHeVee®eer Je
jespeieeje®eer HeeleUer efìketÀve jenerue. cnCetve®e kesÀvm e®³ee jespeieej efJeHeÀuevee®es cenlJee®es mLeeve Deens.
4.4 Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee (MARGINAL EFFICIENCY
OF CAPITAL)
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee cnCepes veJeerve Yeeb[Jeueer meeOeveebHeemet ve DeHesef#ele DemeCeeje
ueeYeÒeoles®ee oj nes³e. ne Yeeb[Jeueer meeOeveeb®³ee meerceeble veieeHeemetve GlHeeove Ke®e& Jepee peeleemunotes.in

Page 41

41DeHesef#euesuee meJeex®®e HeÀuee®ee oj nes³e. Yeeb[Jeueer®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner peeoe efkebÀJee meerceeble
Yeeb[ Jeueer®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner peeoe efkebÀJee meerceeble Yeeb[Jeueer ceeueceÊesHeemetve efceUCeejs mebYeeJ³e
GlHeVe DeeefCe Yeeb[Jeueer ceeueceÊes®eer HegjJeþe efkebÀcele ³ee oesve IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles.
Yeeb[Jeuee®³ee meerceevle keÀ e³e&#eceles®ee DeLe&ë
JeemleJe iegbleJeCetkeÀerHeemetve DeHesef#euesuee mebYeeJ³e ÒeeHleer®ee oj Demes cnCelee ³esF&ue. pesJne
SKeeÐee GlHeeokeÀ Yeeb[Jeuee®eer SkeÀ peemleer®ee ceeue DeeHeu³ee GlHeeoveele JeeHejlees. lesJne l³eemeeþer
l³eeuee J³eepe©Heeves keÀener Ke®e& meesmeeJee ueeielees. DeMee JesUer lees GlHeeokeÀ ³ee peemleer®³ee cee$esHeemetve
keÀener ÒeeHleer efkebÀJee ueeYe DeHesef#ele Oejlees. Lees[ke̳eele veJ³eeves iegbleefJeuesu³ee Yeeb[JeueeHeemetve®ee
DeHesef#ele ÒeeHleer®ee oj cnCepes Yeeb[J euee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee nes³e.
Òee. kegÀefjneje ³eeb®³ee celes DeefleefjkeÌle Yeeb[Jeueer mebHeÊeer®eer DeHesef#ele ÒeeHleer Je l³ee®eer HegjJeþe
efkebÀcele ³ee®es iegCeesÊej cnCepes Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee nes³e.
Yeeb[Jeuee®ee r meerceeble keÀe³e&#ecelee ner Keeueerue oesve IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles.
1) Yeeb[Jeueer meeOevee®es DeHesef#ele GlHeVe. 2) Yeeb[Jeueer meeOevee®eer HegjJeþe efkebÀcele.
1) Yeeb[Jeueer meeOeveeb®eer DeHesef#ele GlHeVeë
Yeeb[Jeueer meeOeves ner efì keÀeG Demeleele. efpelekeÀe keÀeU ner meeOeves efìkeÀleele lesJe{îee
keÀeUele ³ee meeOevee®³ee mene³³eeves GlHeeove keÀjlee ³esles. ³ee GlHeeovee®eer efJe¬eÀer keÀ©ve GlHeVe
efceUJelee ³esles. meb³eespekeÀ pesJne pesJne veJeerve Yeeb[Jeueer meeOevee®eer ef veefce&leer DeLeJee Kejsoer keÀjlees.
lesJne l³ee meeOevee®³ee mene³³eeves efkeÀleer efveJJeU GlHeVe efceUles ³ee®ee efJe®eej keÀjlees. mLetue
GlHeVeeletve osKeYeeueer®ee Ke®e& Je Peerpe Ke®e& Jepee peelee Gjuesues GlHeVe cnCepes efveJJeU GlHeVe nes³e.
DeLee&le Òel³eskeÀ JeDemeleele. ¿ee meJe& JeDeHesef#ele GlHeVe cnCelee ³esF&ue.
2) Yeeb[Jeuee®eer HegjJeþe efkebÀceleë
veJeerve ³eb$e Kejsoer keÀjleevee meb³eespekeÀeuee kesÀJeU GlHeVee®ee efJe®eej keÀ©ve ®eeuele veener.
lej l³ee®eyejesyej l³ee ³eb$ee®eer HegjJeþe efkebÀcele efJe®eejele I³eeJeer ueeieles. veJeerve Yeeb[Jeueer meeOevee ®eer
efveefce&leer DeLeJee Kejsoer keÀjC³eemeeþer meb³eespekeÀeuee pees Ke®e& ³eslees l³eeuee Yeeb[Jeuee®eer HetjJeþe efkebÀcele
Demes cnCeleele.
Goe. mecepee SkeÀe keÀejKeeveoejeme veJeerve ³eb$e Kejsoer keÀjeJe³ee®es Deens l³ee ³eb$ee®eer
yeepeejeleerue efkebÀcele 1,00,000 ©He³es Deens. mecepee l³ee ³eb$ee®es Dee³eg<³e 10 JekeÀeUele l³ee ³eb$ee®ee JeeHej kesÀuee Demelee Iemeeje Je Flej Ke®e& Jepee kesÀu³eeveblej efveJJeU GlHeVe
10,000 ©He³es efceUsue. DeMeer DeHes#ee Oeju³eeme Yeeb[Jeu ee®³ee meerceeble ueeYe#ecelesJej met$eevegmeej
³ee®es iegCeesÊej Heg{erueÒeceeCes ³esF&ue.
QE=PYeeb[JeueeHeemev t e®es DeHee s # f ele GlHeVeYee[ b Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee 100Yee[ b Jeuee®eer Hej g Jeþe efkeÀc b elemunotes.in

Page 42

42Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner HetCe& ìkeÌke̳eele keÀe{C³eemeeþer 100 ves iegCeues peeles.
=10,000Yeeb[Jeuee®eer meerceel b e keÀe³e# & ecelee 1001,00,000 
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee =10…
Yeeb[Jeueer meeOevee®eer HegjJeþe efkebÀcele l³ee®³ee mebYeeJ³e GlHeVeeHes#ee DeefOekeÀ Demesue lej
meb³eespekeÀ DeMee ÒekeÀej®eer iegbleJeCetkeÀ keÀjCeej veener efveJJeU mebYeeJ³e GlHeVe ns HegjJeþe efkebÀceleerHes#ee
peemle Demesue lej veJeerve iegbleJeCetkeÀer®ee efveCe&³e Iesleuee peeF&ue. kesÀvme®³ee celes Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee cnCepes JeìeJee®ee oj keÀer p³ee ojeves Yeeb[Jeueer meeOevee®³ee DeHesef#ele ÒeeHleer®es Jele&ceeve
cetu³e l³ee Yeeb[Jeueer meeOevee®³ee HegjJeþe efkebÀceleerMeer meceeve nesles.
4.4.1 Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factor
Influencing MEC):
Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej DeveskeÀ DeuHekeÀeueerve Je oerIe&k eÀeueerve IeìkeÀeb®ee
HeefjCeece neslees.
De) DeuHekeÀeueerve IeìkeÀ (Short run Factors):
1) GHeYeesie ÒeJe=Êeer:
GHeYeesieele nesCeeN³ee yeoueeb®ee Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece neslees. pej
DeuHekeÀeUele GHeYeesie ÒeJe=Êeerle Jee { Peeu³eeme Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{sue keÀejCe
GHeYeesie ÒeJe=Êeerleerue Jee{ercegUs Jemlet Je mesJeeb®³ee ceeieCeerle Jee{ nesTve DeHesef#ele ueeYee®es ÒeceeCe Jee{sue
³eeGueì GHeYeesie ÒeJe=Êeerle Ieì Peeu³eeme DeHesef#ele ueeYee®es ÒeceeCe Ieìtve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee keÀceer nesF&ue.
2) DeHesef#ele ceeieCeer:
meb³eespekeÀeves GlHeeove kesÀuesu³ee Jemlet DeeefCe mesJeebvee YeefJe<³ekeÀeUele YejHetj ceeieCeer ³esF&ue.
DeMeer DeHes#ee Demesue lej meerceeble ueeYe#e celee peemle Demeles. l³eecegUs iegbleJeCetkeÀ Jee{les. ³eeGueì
YeefJe<³eele GlHeeoerle Jemlet Je mesJeeb®eer ceeieCeer keÀceer nesF&ue DeMeer DeHes#ee Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer
meerceeble keÀe³e&#ecelee Ieìle peeTve iegbleJeCetkeÀ keÀceer nesF&ue.
3) keÀ jefJemejkeÀej®³ee keÀjefJeDemelees. mejkeÀej veJeerve keÀj DeekeÀejCeer keÀjCeej Demesue petv³ee keÀj ojele Jee{ keÀjCeej Demesue lej
meb³eespekeÀeuee ueeYe e fceUC³ee®eer Meke̳elee keÀceer nesles l³eecegUs Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer
jenles. ³eeGueì mejkeÀej keÀj ceeHeÀer efkebÀJee keÀj meJeueleer®³ee OeesjCee®ee DeJeuebye keÀjCeej Demesue lej
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{tve iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesles.
4) Jesleveoj Je J³eepeoj:
osMeeleerue keÀeceieeje®es Jesleveoj DeeefCe J³eepeoj DeefOekeÀ Demeleerue lej GlHeeove Ke®ee&le
Jee{ nesTve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee Ieìles. ³eeGueì Jesleveoj Je J³eepeoj keÀceer Demeleerue
lej GlHeeove Ke®e& keÀceer nesTve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee peemle jenles.munotes.in

Page 43

435) GlHeVeeleerue ®e{Gleej:
pej GlHeVeele Jee{ Peeueer lej iegbleJeCetkeÀ #ecelee Jee{les. ³eecegUs Yeeb[Jeuee®eer keÀe³e&#ecelee
Jee{sue ³ee Gueì pej GlHeVee le Ieì Peeueer lej J³ekeÌleer®eer iegbleJeCetkeÀ #ecelee keÀceer nesTve Yeeb[Jeuee®eer
meerceeble #ecelee keÀceer nesles.
6) DeeMeeJeeoer J³eeJemeeef³ekeÀ efmLeleer:
DeLe&J³eJemLesleerue DeeefLe&keÀ JeeleeJejCe DeeMeeJeeoer Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer meer ceeble
keÀe³e&#ecelee peemle jenerue ³eeGueì JeeleeJejCe efvejeMeeJeeoer Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee keÀceer jenles.
7) YeefJe<³ekeÀeueerve ceeieCeer®ee Deboepe:
DeeHeu³ee Jemletbvee YeefJe<³eele YejHetj ceeieCeer ³esF&ue Demee pe j GlHeeokeÀe®ee Deboepe Demesue
lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle jenerue. pej YeefJe<³eele ³esCeejer ceeieCeer keÀceer Demesue lej
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer jenerue.
8) efkeÀceleer Je GlHeeove Ke®e&:
Yeeb[Jeuee®³e e meerceeble keÀe³e&#ecelesJej YeeJeer keÀeUeleerue efkebÀceleer Je GlHeeove Ke®e& ³ee
yeeyeleerleerue DeHesef#ele ÒeJe=Êeer®eener HeefjCeece neslees. l³eeJesUer Jemletb®³ee efkebÀceleer Jee{C³ee®eer Je GlHeeove
Ke®e& keÀceer nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles . l³eeJesUer Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle jenles.
³eeGueì efkebÀceleer keÀceer nesC³ee®eer Je GlHeeove Ke®e& Jee{C³ee®eer Meke̳elee Demeu³eeme Yeeb[Jeuee®eer
meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer jenerue.
ye) oerIe&keÀeueerve IeìkeÀ (Longr un Factors):
1) GlHeeove leb$eele megOeejCee:
GlHeeove leb$eeleerue megOeejCeeb®eener Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece neslees.
GlHeeove leb$eele megOeejCee Peeu³eeme keÀceer Ke®ee&le GlHeeove keÀjCes Meke̳e nesles Je veHe̳ee®es Òec eeCe
Jee{les ³ee HeefjefmLeleerle Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle jenles.
2) ueeskeÀmebK³ee Je=×er:
ueeskeÀmebK³esle nesCeeN³ee Jee{er®ee Je Ieìer®ee HeefjCeece Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej
neslees. pej ueeskeÀmebK³ee Jesie eves Jee{le Demesue lej Jemleg Je mesJeeb®eer ceeieCeer ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{les
GlHeeove ceesþîee ÒeceeCeeJej kesÀues peeles Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle jentve iegbleJeCetkeÀerle
Jee{ nesles. ³eeGueì pej ueeskeÀmebK³esle Ieì nesle Demesue lej ceeieCeerle Ieì Peeu³eeves DeLe&J³eJemLesleerue
Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove keÀceer jentve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer jenles.
3) mebMeesOeve Je efJekeÀeme:
osMeeleerue efJeefJeOe #es$eele mebMeesOevekeÀe³e& peesjele meg © Demesue lej leb$e%eeve Je leebef$ekeÀ yeoue
ceesþîee ÒeceeCeeJej Ie[tve ³esleerue l³eecetUs veJeerve MeesOe melele meg© jenleerue iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesF&ue
l³eecegUs Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{sue.munotes.in

Page 44

444) GHeueyOe Yeeb[Jeueer meeOev emebHeÊeer®ee JeeHej:
GHeueyOe DemeCeeN³ee Yeeb[Jeueer meeOevee®ee efkeÀleer ÒeceeCeele JeeHej kesÀuee peele Deens ³eeJej ner
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee DeJeuebyetve Demeles.
5) osMeeleerue Jele&ceeve efmLeleer:
osMeeleerue Jele&ceeve efmLel eer efmLej Meebleles®eer metjef#eleles®es JeeleeJejCe Demeues lej Yeeb[Jeuee®eer
meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{les. ³eeGueì jepekeÀer³e DeefmLejlee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer Debleie&le DeMeeblelee
³eecetUs ³esCeejer DeefmLejlee pej DeefOekeÀ Demesue lej Yeeb [Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer Demeles.
6) ceeieemeuesu³ee ÒeosMee®ee efJekeÀeme:
ceeieemeuesu³ee ÒeosMee®³ee efJekeÀemeemeeþer Keepeieer Yeeb[Jeueoej efkebÀJee mejkeÀej ³eeb®³eekeÀ[tve
Òe³elve neslees lesJne l³ee ÒeosMeele veJeerve veJeerve mebOeer GHeueyOe nesleele. GÐeesieOebos Mesleer JeenletkeÀ Je
oUCeJeUCe HeeCeerHetjJeþe DeMee DeveskeÀ #es$eele iegbleJeCetkeÀer®eer mebOeer efvecee&Ce nesTve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee peemle jenles.
7) J³eepeoj:
J³eepee®es oj keÀceer Dem eleele lesJne iegbleJeCetkeÀeruee ÒesjCee efceUtve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee Jee{les ³eeGueì J³eepeoj peemle Demeleerue lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer
nesles.
8) lespeer -ceboer:
pesJne osMeele lespeer®eer efmLeleer ef vecee&Ce nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. lesJne efkebÀceleer Jee{le
Demeu³eeves meJe&$e GlmeenJeOe&keÀ JeeleeJejCe Demeles. veJeerve iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme meJe& GlmetkeÀ
Demeleele. DeMee efmLeleerle Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee peemle Demeles .
4.4.2 Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble ueeYe#ecelesJejerue ìerkeÀeë
1) kesÀvmeves HetCe& mHeOex®eer HeefjefmLeleer ie=nerle Oejueer Deens. DeHetCe& mHeOee& DeLeJee Flej ÒekeÀej®³ee
yeepeejHesþs®ee efJe®eej kesÀuesuee veener.
2) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe ³e&#ecelee ner mebkeÀuHevee DeveskeÀ DeLee&ves JeeHejueer Demeu³eeves efle®³eeJe©ve
efveef½ele %eeve nesle veener.
3) Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesÒeceeCes J³eepee®ee ojner DeHes#esJej DeJeuebyetve Demelees. ns kesÀvmeves
ue#eele Iesleuesues ve ener. Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner mebkeÀuHevee ieefleMeerue Deens lej
J³eepee®ee oj ner keÀuHevee efmLej Deens. l³eecetUs kesÀvme®³ee Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelesyeeyele®ee efJe®eej leke&Àmebiele veener. keÀener ìerkeÀekeÀejeb® ³ee celes kesÀvme®eer Yeeb[Jeuee®eer
meerceeble ueeYe#ecelee ner mebkeÀuHevee DemHeä Je mebefoiOe Demetve l³ee®es menpeemenpeer DeekeÀueve
nesle veener.munotes.in

Page 45

454.5 iegCekeÀ mebkeÀuHevee (CONCEPT OF MULTIPLIER)
DeeefLe&keÀ efJeµuesHeÀej cenlJee®es mLeeve Deens. iegCekeÀe®eer mebkeÀuHevee DeLe&µeem$eele meJe&ÒeLece Deej. SHeÀ. keÀevn ³eebveer
meve 1931 ceO³es Economic Journal ³ee ceeefmekeÀele DeeHeu³ee ‘The Relation of Hom e
Investment to Unemployment’ ³ee uesKeeÜejs ceeb[ueer. keÀevn ³eebveer ceeb[uesu³ee iegCekeÀe®eer
mebkeÀuHevee `jespeieej iegCekeÀ' ³ee DevegveeJeeves efJekeÀefmele kesÀu eer.
iegCekeÀe®eer J³eeK³ee : -
’meg©Jeeleerme kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀercetUs DeLe&J³eJemLes®³ee SketÀCe jeä^er³e GlHeVeeleerue
Jee{er®³ee ÒeceeCeeme iegCekeÀ Demes cnCeleele.“
’DeLe&J³eJemLesle meg©Jeeleerme kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀercegUs SketÀCe j espeieejele nesCeeN³ee Òel³e#e Jee
DeÒel³e#e Jee{erme `iegCekeÀ' Demes cnCeleele.“
cnCepes®e iegbleJeCetkeÀerleerue Jee{ Je je<ì^er³e GlHeVeleerue Jee{ ³eeb®³eeleerue mebK³eelcekeÀ mebyebOe
iegCekeÀeÜejs mHeä neslees. kesÀvme ³eebveer iegCekeÀe®eer mebkeÀ uHevee meg$e©Heeves Heg{erue ÒeceeCes ceeb[ueer Deens.YK=IJejerue meg$eele ;
K=iegCekeÀY=GlHeVeeleerue yeoue.I=iegbleJeCetkeÀerleerue yeoue.
iegCekeÀ efmeOoeblee®eer ie=n erles : -
1) DeLe&J³eJemLee yebefomle mJe©Hee®eer Deens.
2) meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer (MPC) efmLej Deens.
3) DeHetCe& jespeieej HeefjefmLeleer.
4) iegbleJeCetkeÀ mJee³eÊe Demeles.
5) iegCekeÀ keÀe³e&eqvJele Demeleebvee ceewêerkeÀ DeeefCe jepekeÀesef6) GlHeeoveJee{er®ee GHeYeesie Ke®ee&Jej lJejerle HeefjCeece neslees.
iegCekeÀe®es mHeäerkeÀjCe : -
uee@[& kesÀvme ³eeb®³ee celes iegCekeÀe®eer mebkeÀuHevee ner meerceeble GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej DeeOeejerle
Demelees. jeä^er³e GlHe Veeleerue yeoueeb®es GHeYeesieeleerue yeoueeµeer Demeuesues ÒeceeCe cnCepes®e meerceeble
GHeYeesie ÒeJe=Êeer nes³e. J³ekeÌleer®³ee GlHeVee HewkeÀer meJe& Yeeie ne GHeYeesieeJej Ke®e& kesÀuee peele veener.
cnCepes®e J³ekeÌleer®ee GlHeVeeleerue yeoueeHes#ee GHeYeesieele nesCeeje yeoue keÀceer Demelees. cnCepes®e
J³ekeÌleer®es GlHeVe 100 ©. veer Jee{ues lej GHeYeesieele nesCeejer Jee{ ner 50 ©. ves kesÀueer peeles. mecepeemunotes.in

Page 46

46Jejerue Goe. ÒeceeCes meceepee®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer (1/2) FlekeÀer Deens lej ³ee HeefjefmLeleerle osµee®eer
iegbleJeCetkeÀ Jee{ Je GlHeVeeleerue Jee{er®ee menmebyebOe iegCekeÀ Òeef¬eÀ³esÜejs Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee
³esleerue.
iegCekeÀe®eer Òeef¬eÀ³ee
Jejerue lekeÌl³eeceO³es iegCekeÀ keÀmee keÀe³e& keÀjlees ns mHeä keÀjC³eemeeþer keÀeuHeefvekeÀ lekeÌl³ee®ee
DeeOeej Iesleuee Deens. mecepee DeLe&J³eJemLesle ÒeejbefYe®³ee iegbleJeCetkeÀer®³ee mJe©Heele 100 keÀesìer ©.
FlekeÀer iegbleJeCetkeÀ kesÀuesueer Demesue lej l³eecegUs GlHeVe 100 keÀesìer ©. FlekeÀe Jee{sue. pej meerceeble
GHeY eesie ÒeJe=Êeer 1/2 FlekeÀer Demesue lej Heefnu³ee keÀeueeJeOeerle 100 keÀesìer ©. ®³ee 1/2 cnCepes®e
meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer 50 keÀesìer ©. jenerue. l³eecegUs GlHeVeeleerue Jee{ 50 keÀesìer ©. Jee{sue. 50
keÀesìer ©. GlHeVee®³ee 1/2 meerceeble GHeY eesie ÒeJe=Êeer cnCepes 25 keÀesìer ©. Deµee HeOoleerves 5 J³ee
keÀeueKeb[eHe³e&le 6.25 keÀesìer ©He³eebveer Jee{ nesles lej GHeYeesie ÒeJe=Êeer 3.125 keÀesìer Je GlHeVe
HeeleUer 3.125 keÀesìerves Jee{sue.
Deµee ÒekeÀejs iegCekeÀe®eer Òe¬eÀer³ee ÒeejbefYe ®³ee DeJemLesle 100 keÀesìer ©. iegbleJeCetkeÀercetUs
Debeflece keÀeueeJeOeer He³e¥le GlHeVeele 200 keÀesìer Jee{ nesF&ue. lej meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer 100 keÀesìer
FlekeÀer jenerue. cnCepes®e iegCekeÀe®es cetu³e ogHHeì jenerue.
iegCekeÀe®eer ÒeJe= Êeer Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 2.3munotes.in

Page 47

47Jejerue Deeke=ÀleerceO³es OXDe#eeJej jeä^er³e GlHevve (Y)JeOYDe#eeJej iegbleJeCetkeÀ (I)
DeeefCe GHeYeesie (C)³eeleerue Jee{ oµe&efJeuesueer Deens.
ONner ye®ele jsSketÀCe GHeYeesie Je¬eÀ Demetve leer ON³ee Je¬eÀeeme E³ee efyebotle ísolees. ³ee efyebotuee SketÀCe je<ì^er³e
GlHeVe HeeleUer OYDeµeer efveefµ®ele nesles.
mecepee DeLe&J³eJem Lesleerue iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesCeej Demesue lej C+I ne Je¬eÀ Jej®³ee
oerµesves C+I1Demee mLeueeblejerve IesF&ue. l³eecegUs iegbleJeCekeÀerle nesCeejer Jee{I AEDeµeer
oµe&efJeC³eele Deeuesueer Deens. ONne ye®ele Je¬eÀ Je veJeerve GHeYeesie Je¬eÀ C+I1HejmHejebvee1Eefyebotle ísole Demeuîeeves veJeerve GlHeVe HeeleUer Jee{tve OY 1Deµeer jenerueY.
Jejerue Deeke=ÀleerJe©ve Demes mHeä nesles keÀer ÒeejbefYe®³ee iegbleJe CekeÀerleerue Jee{erHes#eeIGlHeVeele nesCeejer Jee{YogHHeì Deens. keÀejCe AHHes#ee YY 1ns Deblej ogHHeì Deens.
4.6 meejebMe (SUMMARY)
iegCekeÀ mebkeÀuHevee DeLe&µeem$eele Del³eble cenlJee®eer ceeveu eer peeles. iegCekeÀe®es cenlJe Heg{erue
cegodo³eebÜejs mHeä nesF&ue.
1) osµee®³ee jeä^er³e GlHevveele Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer mejkeÀejer iegbleJeCetkeÀerle Jee{ Ie[Jetve
DeeCeCes DeeJeµ³ekeÀ þjles.
2) osµeeleerue yesjespeieejer, ceboer, DeuHe GlHe Ve ³eemeejK³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer iegCekeÀe®ee JeeHej
ÒeYeeJeerHeCes keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ þjles.
3) osµeeleerue mejkeÀejuee iegbleJeCetkeÀ OeesjCe DeeKeC³eemeeþer iegbCekeÀ mebkeÀuHevee GHe³eesieer þjles.
4) osµeele jespeieej efveceealeermeeþer iegCekeÀ mebkeÀuHeves®ee ÒeYeeJeerHeCes JeeHej keÀjlee ³esF&ue.
5) kesÀvme ³eeb®³ee jespeieeje®³ee Je GlHevvee®³ee efmeOoeblee ceO³es DeLe&J³eJemLesleerue HejerCeecekeÀejkeÀ
ceeieCeeruee Devev³e meeOejCe cenlJe osC³eele Deeuesues Deens. ÒeYeeJeer ceeieCee rleerue Jee{ercetUs
DeLe&J³eJemLesleerue yesjespeieejer®es He´ceeCe keÀceer nesTve jespeieej, GlHeeove, GlHeVe, ye®ele,
iegbleJeCetkeÀerle Jee{ Ie[tve ³esles. DeLe&J³eJemLesleerue ÒeYeeJeer ceeieCeerle Jee{ Ie[Jetve DeeCee³e®eer Demesue
lej iegCekeÀ ner me bkeÀuHevee GHe³eesieer þjles.
6) iegbleJeCetkeÀerleerue yeouee®ee SketÀCe GlHevveeJej nesCeeje HeefjCeece iegCekeÀÜejs ceespelee ³eslees.
4.7 ÒeMve
1) iegbleJeCetkeÀ cnCepes keÀe³e? ns meebietve iegbleJeCetkeÀer®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®eer ®e®ee& keÀje .
2) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee cnCepes keÀe³e? Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece
keÀjCeejs IeìkeÀ mHe<ì keÀje.
3) iegCekeÀe®eer J³eeK³ee osJetve iegCekeÀe®eer mebkeÀuHevee lekeÌlee Je Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHe<ì k eÀje.
munotes.in

Page 48

48cee@[îegue -III
5
HewMee®ee HegjJeþe
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 ÒemleeJevee
5.2 HewMee®ee HegjJeþe
5.3 Hewµee®ee HegjJeþe efveOee&jerle keÀjCeejs IeìkeÀ
5.4 HewMee®ee Ye´ceCeJesie / ÒeJesie
5.5 Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀ®³ee HewMe e®ee HegjJeþe ceespeC³ee®³ee He×leer
5.6 HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
5.7 meejebMe
5.8 ÒeMve
5.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
Hewmee ¿ee mebkeÀuHeves®ee DeLe & Je l³ee®eer keÀener keÀe³ex DeY³eemeCe s
HewMee®ee HegjJeþe , HegjJeþîee®es He jbHejeiele o=äerkeÀesve Je DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesvee®es IeìkeÀ DeY³eemeCes.
HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeeN³ee IeìkeÀebJej ÒekeÀeMe ìekeÀCes.
HewMee®ee ÒeJesie Je l ³eeb®³eeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀjCes.
HewMee® ³ee HegjJe þîeeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®es efJeJes®eve keÀjCes.
5.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
`` HewMee®ee MeesOe ne ceeveJeer mebmke=Àleer®³ee efJekeÀemeeleerue SkeÀ Del³eble cenÊJeHetCe& MeesOe nes³e.''
ceeveJeer peerJeveele HewMeeuee Del³eble cenÊJe ÒeeHle Peeuesues Deens. ceeveJeeuee DeeHeu³ee meJe& iejpee
YeeieefJeC³eemeeþer HewMee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Òee. ¬eÀewLej ³ee DeLe&Meeðe%ee®³ee celes `` %eevee®³ee
Òel³eskeÀ MeeKesle SkeÀ cenÊJee®ee MeesOe Demelees. Goe. efJe%eeveeceO³es Deiveer, jep ³e Meeðeele cele,
³eb$eMeeðeele ®eekeÀ Deieoer l³ee®e ÒeceeCes DeLe&Meeðeele Hewmee ne SkeÀ cenÊJeHetCe& MeesOe nes³e DeeefCe ³ee
MeesOeeJej®e DeLe&Meeðee®ee efJekeÀeme DeJeuebyetve Deens.'' ceeveJeeves ueeJeuesu³ee ³ee HewMee®³ee MeesOeecegUs
%eevee®eer D eveskeÀ oeueves Kegueer nesTve ceeveJeeves DeeHeueer Òeieleer meeO³e kesÀueer Deens. ceeveJeeuee yengleskeÀ
meJe& ÒekeÀej®eer megKes HewMee®³ee mene³³eeves GHeYeesiee³euee efceUleele. Deepe Òel³eskeÀ meceepeeuee osMeeueemunotes.in

Page 49

49DeeefCe ceeveJeeuee DeeHeuee efJeke Àeme keÀjC³eemeeþer HewMee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. cnCetve HewMeeuee Del³eble
cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle Peeues Deens. ceeveJeeuee meJe& ÒekeÀej®³ee Jemlet Je mesJee HewMee®³ee meene³³eeves ÒeeHle
keÀjlee ³esleele. l³ee®³ee iejpee Dece³ee&efole Demeleele . mekeÀeUer Gþu³eeHeemegve mebO³eekeÀeUer PeesHesHe³e¥le
HewMee®eer iejpe Demeles. lees meJe& ÒekeÀej®³ee iejpee HewMee®³ee mene³³eeves HetCe& keÀ© MekeÀlees. p³ee®³eekeÀ[s
Hewmee peemle lees Þeerceble Je p³ee®³eekeÀ[s Hewmee veener lees iejerye mecepeuee peelees. Þeerceble J³ekeÌleer HewMee®³ee
meene³³eeves peemleerle peemle megKes GHeYeesielees Je peerJeveele Deevebo efceUefJelees. ³ee Gueì iejeryeebkeÀ[s
HewMee®eer ìb®eeF& Demeu³eecegUs lees meJe& ÒekeÀej®³ee megKeebHeemetve HejeJe=Êe neslees. HewMeecegU s iee[er, yebieuee,
ceeve, efkeÀleea efceUefJelee ³esles. Deepe meJe&®e #es$eele HewMeeuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle Peeuesues
Deens.
5.2 HewMee®ee HegjJeþe (SUPPLY OF MONEY)
ceeveJeeves ueeJeuesu³ee DeveskeÀ MeesOeebceO³es HewMee®ee MeesOe ne S keÀ cetueYetle Je cenÊJeHetCe& nes³e.
keÀejCe DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesle ceeveJee®es peJeUpeJeU meJe& DeeefLe&keÀ J³eJenej HewMeekeÀ[tve®e HetCe& kesÀues
peeleele. cnCetve ceeveJeeuee HewMee®eer Del³eble DeeJeM³ekeÀlee Demeles. yengleskeÀ meJe& Jemleg Je mesJeeb®es cetu³e
HewMeele ceespeues peeles. cnCetve HewMee®eer ceeieCeer Je HewMee®eeHetjJeþe DeeefCe Flej Jemleg®eer ceeieCeer Je HegjJeþe
³eeceO³es HeÀjkeÀ keÀjeJee ueeielees.
meO³ee Yeejleele HewMee®³ee HegjJeþîeeJej ceO³eJeleea yeBkesÀ®es efve³eb $eCe Demeles. YeejleeceO³es veeCeer
Je veesìe DeMee oesve ÒekeÀejele ®euevee®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. SkeÀ ©He³ee®eer veesì Je meJe& ÒekeÀej®eer
veeCeer Yeejle mejkeÀej®³ee DeLe&Keel³eekeÀ[tve efvecee&Ce kesÀues peeleele Je 2 ©He³es Je l³eeHeg{er ue meJe& veesìe
Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ efvecee&Ce keÀjles. SkeÀ ©He³ee®es veeCes ns efvekesÀue ³ee OeeletHeemetve yeveefJeues peeles.
cee$e l³ee®eer oMe&veer eEkeÀcelener l³ee ceO³es meceeefJeä Demeuesu³ee OeelegHes#ee DeefOekeÀ Demeles. SkeÀ
©He³ee®ee r veesì Je SkeÀ ©He³ee®es veeCes ³eeb®es cetu³e meceeve Demeleele.
SkeÀ ©He³ee Je HeVeeme HewMee®eer veeCeer Dece³ee&efole keÀe³eosMeerj ®eueve lej GJe&efjle meJe& veeCeer
ce³ee&efole keÀe³eosMeerj ®eueve mecepeues peeles. cnCepes®e Dece³ee&efole keÀe³eos Meerj ®eueve efkeÀleerner ÒeceeCeele
efoues lejerles eqmJekeÀejeJes ueeieles. Gueì HeefjefmLeleer ce³ee&efole keÀe³eosMeerj ®eueveeyeeyele Demeles. efJeefMeä
ÒeceeCeele®e mJeerkeÀejues peeles. meO³ee Yeejleele 1,2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 ©He³eeb®³ee
veesìe DeefmlelJeele Demetve 10, 20, 25, 50 Hewmes SkeÀ ©He³ee, oesve ©He³es Je Hee®e Je one ©He³eeb®es
veeCes DeefmlelJeele Deensle. Yeejleer³e ®eueveHe×leer ner mebHetCe&HeCes oMeceeve He×leer yeveueer Deens. 1957
HetJeea Yeejleele SkeÀ Hewmee SkeÀ DeeCee, oe sve DeeCes, ®eej DeeCes, Deeþ DeeCes DeMeer ot³³ece ÒekeÀej®eer veeCeer
DemleerlJeele nesleer. leer ³ee oMeceeve He×leercegUs meceeHle Peeueer. Yeejleele 1995 He³e¥le meJe& ÒekeÀej®³ee
veeC³eeb®eer eEkeÀcele 2040 keÀesìer ©He³es nesleer lej meJe& ÒekeÀej®³ ee veesìeb®eer eEkeÀcele 1,02,900 keÀesìer
©He³es nesleer.
5.2.1 HewMee®ee HegjJeþe cnCepes keÀe³e?
DeLe& :
1. Òee. mìesefveDej Je Òee nsie : ``HewMee®ee HegjJeþe cnCepes SkeÀ ÒekeÀejs HewMee®ee meeþe®e nes³e.''
2. Òee. Sue.Jner. ®eeb[uekeÀj : ``efJeefv ece³e ceeO³ece cnCetve eEkeÀJee keÀpe& HesÀ[C³ee®es meeOeve cnCetve
JeeHeju³ee peeCeeN³ee meJe& Jemlegb®ee meeþe cnCepes HewMee®ee HegjJeþe nes³e.''munotes.in

Page 50

503. ``HewMee®³ee HegjJeþîeele ueeskeÀebpeJeUerue Hewmee Je yeBkeÀeceO³eu³ee ceeieCeer þsJeeR®ee meceeJesMe neslees.''
4. ``SkeÀe efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerle DeLe&J³eJemLesle Heefj®eueveele DemeCeejs HewMee®es SketÀCe HeefjceeCe
cnCepes HewMee®ee HegjJeþe nes³e.''
5. meeceev³eHeCes DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, ``HewMee®ee HegjJeþe cnCepes keÀe³eosMee rjHewmee
DeefOekeÀ yeBkeÀ efveefce&le Hewmee nes³e.'' Jejerue ÒeceeCes HewMee®³ee HegjJeþîee®ee DeLe& DeeHeCeeme meebielee
³esF&ue.
5.3 Hewµee®ee HegjJeþe efveOee&jerle keÀjCeejs IeìkeÀ (DETERMINANTS OF
MONEY SUPPLY)
Hewµee®ee HegjJeþe efveOee&jerle keÀ jCeejs keÀener efve³eb$eCeelcekeÀ lej keÀener Flej IeìkeÀ Heg{erue
ÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) G®®eµekeÌleer Hewmee (High Powered Money ):
keÀesCel³eener osµeeleerue Hewµee®ee HegjJeþe efveOee&jerle keÀjC³eeceO³es G®®eµekeÌleer Hewµee®eer YetefcekeÀe
Del³eble cenlJee®eer þjles. keÀejCe G®®eµekeÌleer HewµeeceO³es Heleefveefce&leeruee ®eeuevee osC³ee®eer #ecelee
Demeles. l³eecegUs osµeeleerue Hewµee®³ee HegjJeþîeele ceesþer Jee{ Ie[tve ³esles.
2) ueeskeÀeb®eer jesKe jkeÌkeÀce peJeU yeeUieC³ee®eer ÒeJe= Êeer:
pej osµeeleerue ueeskeÀeb®eer jesKelee Hemebleer DeefOekeÀ Demesue lej yeBkeÀekeÀ[s þsJeeR®³ee mJe©Heele
Hewmee keÀceer jentve Heleefveefce&leer keÀceer nesTve Hewµee®³ee HegjJeþîeele Ieì nesles.
³eeTueì pej ueeskeÀebveer Hewmee jesKe mJe©Heele mJ ele:peJeU yeeUieC³eeSsJepeer yeBkeÀekeÀ[s
þsJeeR®³ee mJe©Heele þsJeu³eeme yeBkeÀeb®eer Heleefveefce&leer #ecelee Jee{tve Hewµee®ee HegjJeþe Jee{lees.
3) mejkeÀejer DeboepeHe$ekeÀ :
mejkeÀej®³ee DeboepeHe$ekeÀe®es ÒeecegK³eeves efµeuekeÀer®es DeboepeHe$eke À, letìer®es DeeefCe mebletefuele
DeboepeHe$ekeÀ Demes leerve ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe kesÀues peeles. p³eeJesUer mejkeÀej efµeuekeÀer®es efkebÀJee
Jee{J³ee®es DeboepeHe$ekeÀ ceeb[les lesJne mejkeÀej keÀj DeeefCe keÀjeb®³ee J³eleerjerkeÌle Flej ceeiee&ves p ecee
kesÀuesuee meJe& Hewmee Ke®e& keÀjles l³eecegUs Hewµee®ee HegjJeþe Ieìlees. ³eeGìue letìer®³ee DeboepeHe$ekeÀecegUs
veJeerve ®eueve íHeeF& DeeefCe efJeosµeer keÀpee&cetUs osµeeleerue Hewµee®³ee HegjJe{îeele Jee{ nesles.
4) Hewµee®ee Ye´ceCeJesie :
pesJne Hewµee®ee Ye´ceCeJesie DeefOekeÀ Demelees, lesJne Hewµee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles. ³eeTueì
keÀceer Demesue lej Hewµee®³ee SketÀCe HegjJeþîeele Ieì nesles.
5) jeefKeJe efveOeer®es ÒeceeCe :
ceO³eJeleea yeBkeÀ osµeeleerue J³eeHeejer yeBkeÀebvee je sKe jeefKeJe efveOeer (CRR) Je JewOeefvekeÀ jesKelee
efveOeer (SLR) ®es ÒeceeCe þjJetve oslees. CRR JeSLRceO³es Jee{ kesÀu³eeme yeBkeÀebkeÀ[erue þsJeerHeQkeÀer
DeefOekeÀ jkeÌkeÀce ceO³eJeleea yeBkesÀpeJeU pecee Peeu³eeves yeBkeÀeb®eer keÀpex osC³ee®eer c nCepes®e Heleefveefce&leer®eer
#ecelee Ieìuîeeves Hewµee®³ee HegjJeþîeele Ieì nesles.munotes.in

Page 51

51³eeTueì CRR JeSLR®³ee ÒeceeCeeleerue Ieì ner Hewµee®³ee HegjJeþîeele Jee{ Ie[Jetve
DeeCeles.
6) Keguîee yeepeejeleerue jesK³eeb®eer Kejsoer –efJe¬eÀer : -
osµeeleerue mejkeÀejves osµeebleie&le keÀpe& GYeejC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkesÀÜejs meeJe&peefvekeÀ
keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer kesÀu³eeme peveles®ee Hewmee mejkeÀejer keÀpe&jesK³eebceO³es iegbleu³eeves Hewµee®ee HegjJeþe
Ieìlees.
³eeTueì mejkeÀejer keÀpe&jesK³eeb ®eer HejleHesÀ[ kesÀu³eeme J³eepe DeeefCe cegÎue jkeÌkeÀce Hejle
efceUeu³eeves Hewµee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles.
7) yeBkeÀojeleerue yeoue :
p³ee ojeves ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀebvee keÀpex oslees l³eeme yeBkeÀoj cnCeleele. mecepee
ceO³eJele ea yeBkesÀves yeBkeÀojele Jee{ kesÀueer lej keÀpee&Jejerue J³eepeojele Jee{ Peeu³eeves yeBkeÀeb®eer Heleefveefce&leer
Ieìles Je Hewµee®ee HegjJeþe keÀceer neslees.
³eeTueì yeBkeÀoj Ieìuîeeme ceO³eJeleer& yeBkesÀ®eer keÀpex mJemle Peeu³eeves yeBkeÀeb®eer H eleefveefce&leer
#ecelee Jee{tve Hewµeeb®ee HegjJe{e Jee{lees.
5.4 HewMee®ee Ye´ceCeJesie /ÒeJesie (VELOCITY OF CIRCULATION
OF MONEY)
Velocity ³ee Fbûepeer Meyoe®ee DeLe& Jesie eEkeÀJee ieleer DeeefCe Circulation cnCepes Ye´ceCe
eEkeÀJee Heefj®eueve Deme tveVelocity of Circulation cnCepes Ye´ceCeJesie eEkeÀJee ieefleMeeruelee lej
Money cnCepes Hewmee eEkeÀJee cegêe nes³e. cnCetve DeLe&Meeðeele Velocity of circulation of
Money ³eeuee HewMee®ee Ye´ceCeJesie eEkeÀJee HewMee®es Heefj®eueve eEkeÀJee HewMee®eer ieleerMeeruelee Demee Meyo
Òe³eesie JeeHejuee peelees. HewMee®ee Ye´ceCeJesie cnCepes HewMee®³ee nmleeblejCee®eer mejemejer nes³e.
DeLe& :
1) ``HewMee®ee SKeeoe SkeÀkeÀ SkeÀe efJeefMeä keÀeUele meeceev³ele: efJeefMeä JesUe nmleeblejerle neslees
l³eeuee H ewMee®ee Ye´ceCeJesie eEkeÀJee ieefleMeeruelee Demes cnCeleele. ''
2) ``HewMee®ee Ye´ceCeJesie cnCepes HewMee®es SkeÀ HeefjceeCe efJeefMeä keÀeueKeb[ele efpeleke̳ee JesUe JeeHejues
peeles leer mebK³ee nes³e.''
SkeÀ efJeefMeä veeCes eEkeÀJee veesì SkeÀe e foJemeele DeveskeÀ ueeskeÀeb®³ee neleeletve nmleeblejerle nesle
Demeu³eeves HewMeeuee Ye´ceCe Jesie efvecee&Ce neslees. ³ee Ye´ceCeJesieecegUs HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesle Demeles.
GoenjCeeLe& mecepee 100 ©He³ee®eer SkeÀ veesì SkeÀe efJeefMeä efoJeme ele 20 JesieJesieȳee ueeskeÀebkeÀ[s
nmleeblejerle nesle Demesue lej l³ee veesìs®ee Ye´ceCe Jesie ne 20 FlekeÀe nesF&ue DeeefCe HewMee®ee SketÀCe
HegjJeþe ne 100 x20 =2000 ©He³es SJe{e Demesue. Òee. efHeÀMej ³eebveer HewMee®ee HegjJeþe yejesyej
MVDemes meg$e ceeb[ues Deensmunotes.in

Page 52

52M = Money Hewmee V = Velocity of Money HewMee®ee Ye´ceCeJesie
M x V = MV
100 x20 =2000
HewMee®³ee SkegÀCe HeefjceeCeeuee l³ee®³ee Ye´ceCe Jesieeves iegCeues Demelee DeeHeCeeme SketÀCe HewMee®ee
HegjJeþe efceUlees. Òee. efHeÀMej ³e eb®³ee celes HewMee®ee Ye´ceCeJesie DeefOekeÀ Demeu³eeme HewMee®³ee HegjJeþîeele
Jee{ nesles. lej HewMee®ee Ye´ceCeJesie keÀceer Demeu³eeme HewMee®³ee HegjJeþîeele Ieì nesles. HewMee®³ee ³ee Ye´ceCe
JesieeJej DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece nesle Demelees les IeìkeÀ Heg{erue ÒeceeCes.
HewMee®³ee Ye´ceCeJesieeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors affecting velocity of
circulation of money) :
Òee. ®eeb[euekeÀj ³eeb®³eeceles HewMee®³ee Ye´ceCe JesieeJej Heg{erue IeìkeÀeb®ee HeefjCeece nesle Demelees.
1. G lHeVe efceUC³eeleerue keÀeU
2. GlHeVee®es efJelejCe
3. GlHeVee®ee efve³eefceleHeCee
4. ueeskeÀeb®³ee meJe³eer
5. ye®ele iegbleJeCetkeÀ Je GHeYeesie ÒeJe=Êeer
6. jepekeÀes7. yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLee
8. jesKeles®eer DeefYeuee1) GlHeV e efceUC³eeleerue keÀeU:
meceepeeuee GlHeVe efceUC³ee®³ee DeblejeJej eEkeÀJee keÀeueeJeOeer Jej HewMee®ee Ye´ceCeJesie DeJeuebyetve
Demelees. J³ekeÌleeruee GlHeVe efceUC³ee®ee keÀeueeJeOeer keÀceer Demesue lej HewMee®ee Ye´ceCeJesie DeefOekeÀ Demesue
lej G lHeVe efceUJeC³ee®ee keÀeueeJeOeer DeefOekeÀ Demeu³eeme HewMee®ee Ye´ceCeJesie keÀceer jenerue. Goe. keÀener
J³ekeÌleeRvee GlHeVe jespe efceUles. lej les jespe Ke®e& keÀ© MekeÀleele.keÀener J³ekeÌleeRvee DeeþJe[îeeletve
SkeÀoe GlHeVe efceUsue, lej keÀenerv ee 15 efoJemeebves, MeemekeÀer³e veewkeÀjebvee ceefnvee meceeHleerveblej,
þskesÀoejeuee þeskeÀe mebHeu³eeJej, lej MeslekeÀN³eebvee Mesleceeue efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej GlHeVe efceUles. GlHeVe
ueJekeÀj efceUeu³eeme Ke®e& Jee{tve HewMee®ee Ye´ceCeJesie Jee{le es. lej GlHeVe GMeerje efceUeu³eeme Ke®e& keÀceer
nesTve Ye´ceCeJesie keÀceer neslees.
2) GlHeVee®es efJelejCe :
jeä^er³e GlHeVee®es efJelejCe keÀmes nesles l³eeJej HewMee®ee Ye´ceCe Jesie DeJeuebyetve Demelees.
GlHeVee®es efJelejCe efJeDemeu³eeme l³eeb®eer GHeYeesie ÒeJe=lleer keÀceer Je ye®ele ÒeJe=Êeer peemle Demeles. HeefjCeeceer Ye´ceCeJesie keÀceer
Demelees lej GlHeVee®es JeeìHe meceeve nesle Demeu³eeme iejeryeebvee DeefOekeÀ Hewmee ÒeeHle neslees les DeveskeÀ
iejpee YeeieefJeC³eemeeþer leeye[leesye Ke®e& keÀjleele HeefjCeeceer HewMee®ee Ye´ceCeJesie Jee{lees.munotes.in

Page 53

533) GlHeVee®ee efve³eefceleHeCee:
p³ee ueeskeÀebvee GlHeVe efve³eefcele ÒeeHle nesles l³eeb®ee Ke®e& peemle Deme lees. l³eecegUs HewMee®ee
Ye´ceCeJesie Jee{lees ³ee Gueì Deefve³eefcele GlHeVe efceUCeeN³ee Jeiee¥®ee ojjespe®ee Ke®e& efveef½ele vemelees.
HewMee®eer ye®ele keÀjleele HeefjCeeceer HewMee®ee Ye´ceCeJesie keÀceer neslees.
4) ueeskeÀeb®³ee meJe³eer:
ueeskeÀ eb®³ee Hewmee Ke®e& keÀjC³ee®³ee Je ye®ele keÀjC³ee®³ee meJe³eerJej osKeerue HewMee®ee Ye´ceCeJesie
DeJeuebyetve Demelees. ueeskeÀ peemleerpeemle Ke®e& keÀjerle Demeleerue lej Hewmee Heefj®eueveele ³eslees. l³ee®ee
Ye´ceCeJesie Jee{lees. ³eeGueì ueeskeÀ Ke ®e& keÀceer keÀ©ve ye®ele peemle keÀjle Demeleerue lej Hewmee
Heefj®eueveele keÀceer ³eslees. HeefjCeeceer HewMee®ee Ye´ceCe Jesie keÀceer neslees.
5) ye®ele, iegbleJeCetkeÀ Je GHeYeesie ÒeJe=Êeer:
HewMee®ee Ye´ceCeJesie Jejerue leervener IeìkeÀeJej DeJeu ebyetve Demelees. ueeskeÀe®³ee ye®ele keÀjC³ee®³ee
meJe³eer DeefOekeÀ Demeu³eeme HewMee®ee Ye´ceCeJesie keÀceer neslees lej ye®ele keÀjC³ee®eer meJe³e keÀceer Je Ke®e&
keÀjC³ee®eer meJe³e DeefOekeÀ Demeu³eeme Ye´ceCeJesie Jee{lees. l³ee®eÒeceeCes DeLe&J³eJ emLesle iegbleJeCegkeÀ
Jee{u³eeme ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{les. l³ee®ee Ke®e& Jee{lees Je HewMeeb®ee Ye´ceCeJesie Jee{lees. ³eeGueì
iegbleJeCegkeÀkeÀceer Demeu³eeme GlHeVe keÀceer ÒeeHle nesles Je Ke®e& keÀceer nesTve Ye´ceCeJesie keÀceer neslees. efMeJee³e
ueeskeÀeb®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeefOekeÀ Demeu³eeme l³eeb®ee Ke®e& Jee{tve HewMee®ee Ye´ceCeJesie Jee{lees lej
ueeskeÀeb®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀceer Demeu³eeme l³eeb®ee Ke®e& Ieìtve HewMeeb®ee Ye´ceCeJesie keÀceer neslees.
6) ueeskeÀmebK³ee:
osMeeleerue ueeskeÀmebK³ee meelel³eeves Jee{le Demesue lej Meemevee®ee Je meceepee®ee Ke®e& osKeerue
meelel³eeves Jee{le Demelees. l³eecegUs HewMee®ee Ye´ceCeJesie Jee{lees. ³eeGueì ueeskeÀmebK³ee Ieìle Demeu³eeme
Meemevee®ee Ke®e& osKeerue Oejlees Je Ye´ceCeJe sie keÀceer neslees.
7) jepekeÀesosMeele jepekeÀesÒeecegdK³eeves keÀj, keÀpe& Ke®e& Je legìer®³ee DeLe&YejC³ee®ee meceeJesMe neslees. Meemeveeves meeceeefpe keÀ,
keÀu³eeCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer ceesþîee ÒeceeCeJej Ke®e& Jee{efJeu³eeme, osMeeleerue veeiejerkeÀeb®es
GlHeVe Jee{les. HeefjCeeceer l³ee®ee Ke®e& Jee{tve HewMee®ee Ye´ceCeJesie Jee{lees ³ee Gueì Meemeveeves Ke®e&
IeìefJeC³ee®es OeesjCe jeye efJeu³eeme ueeskeÀe®³eeb GlHeVeele Ieì nesTve Ke®e& keÀceer neslees Je HewMee®ee
Ye´ceCeJesie osKeerue keÀceer neslees.
8) yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLee®ee efJekeÀeme:
osMeele yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mlejeb®ee efJekeÀeme Peeu³eeme ueeskeÀ Hewmee Je Òeefle Hewmee (Money
and Near Money) ³ee ceO³es DeefOekeÀ J³eJenej keÀjleele. l³eecegUs HewMee®ee Ye´ceCeJesie Jee{lees. ³ee
Gueì yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLeeb®ee efJekeÀeme Peeuee vemeu³eeme jesKeer®³ee J³eJenejeJej DeveskeÀ ce³ee&oe
He[leele. l³eecegUs HewMee® ³ee Ye´ceCe Jesie keÀceer neslees.
9) jesKeles®eer DeefYeueejesKeles®eer DeefYeueeueeskeÀeb®eer Hewmee Ke®e& ve keÀjlee lees peJeU jesKe mJe©Heele yeeUieC³ee®eer F®íe DeefOe keÀDemeu³eememunotes.in

Page 54

54HewMee®ee Ye´ceCeJesie keÀceer Demesue lej ³ee Gueì jesKeles®eer DeefYeueeDeOeerkeÀ Demelees.
10) HewMee®ee HegjJeþe:
DeLe&J³eJemLesle ueeskeÀeb®³ee iejpes®³ee ceeveeves HewMee®ee HegjJeþe keÀce er Demeu³eeme lesJe{îee®e
HewMee®³ee meene³³eeves ueeskeÀebvee DeeHeu³ee DeveskeÀ iejpee HetCe& keÀjeJ³ee ueeieleele. l³eecegUs lees®e Hewmee
Hegvne J³eJenejele ³esTve HewMee®ee Ye´ceCeJesie Jee{lees. ³ee Gueì HewMee®ee HegjJeþe DeefOekeÀ Demeu³eeme
HewMee®ee Ye´ceCeJesie keÀceer neslees.
11) lespeer ceboer®es ®e¬eÀ:
osMeele lespeer®³ee keÀeUele SketÀCe Guee{eueer®es ÒeceeCe Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Jee{uesues Demeles.
lespeer®³ee keÀeUele ueeskeÀeb®eer Ke®e& keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer Jee{les l³eecegUs HewMee®ee Y e´ceCe Jesie Jee{lees. lej
³eeGueì ceboer®³ee keÀeUele SketÀCe DeLe&J³eJemLesle cejieU Deeuesueer Demeles. ueeskeÀeb®eer Ke®e& keÀjC³ee®eer
ÒeJe=Êeer Ieìles. l³eecegUs HewMee®ee Ye´ceCeJesie osKeerue keÀceer Demelees.
12) DeeefLe&keÀ efJekeÀeme:
osMee®ee DeefLe&keÀ efJekeÀeme peueoieleerves nesle Demeu³eeme SketÀCe®e DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe
#es$ee®ee efJekeÀeme Peeuesuee Demelees. l³eecegUs iegbleJeCetkeÀerle ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ nesle Demeles. HeefjCeeceer
HewMee®ee Ye´ceCeJesie Jeeìlees. ³ee Gueì DeefJekeÀefmele osMeele iegbleJeCetkeÀ ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer vemeles.
HeefjCeeceer HewMee®ee Ye´ceCeJesie keÀceer Demelees. ³ee efMeJee³e osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee jesKeerves J³eJenej
keÀjC³ee®³ee meJe³eer, yeBkesÀ®es Heleefveefce&leer yeeyeleer ®esOeesjCe, jesKe Je GOeejer®es J³eJenej Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee
HewMee®³ee Ye´ceCeJesieeJej HeefjCeece nesle Demelees.
5.5 Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀ®³ee HewMee®ee HegjJeþe ceespeC³ee®³ee He×leer (RBI'S
APPROACH TO MEASUREMENT OF MONEY
SUPPLY)
Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ 1977 HetJeea HeÀkeÌle M1 ³ee HewMee®³ee HegjJeþîee®³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej
keÀjle nesleer. l³eeveblej 1977 ®³ee j@[eqkeÌueHeÀ meefceleer®³ee efMeHeÀejmeervegmeej M1, M2, M3, M4
³ee ®eej HewMee®³ee HegjJeþîee®³ee mebkeÀuHevee JeeHejele Deeu³ee. ³eeveblej efjPeJn& yeBkesÀves 1997 ceO³es
Jee³e.Jner.js·er ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer SkeÀ keÀe³e& ieì mLeeHeve kesÀuee. ³ee keÀe³e&ieìeves DeeHeuee DenJeeue
pegve 1998 ceO³es efjPeJn& yeBkesÀuee meesHeJetve l³eeceO³es M4ner mebkeÀuHevee jÎ keÀjC³ eele Deeueer. Je
HeÀkeÌle M1,M2,M3 ³ee leerve mebkeÀuHevee®ee JeeHej keÀjeJee Demes meg®eefJeues. l³eeefMeJee³e ³ee keÀe³e&ieìeves
veJeerve jesKelee ceeHeve (Liquidity Measures) He×leer®³ee mebkeÀuHevee meg®eefJeu³ee Deensle.
l³eevegmeej DeeHeCe pegv³ee m ebkeÀuHevee, veJeerve mebkeÀuHevee DeeefCe jesKelee ceeHeve He×leer Heg{erue
keÀesäkeÀeves mHeä keÀ©.munotes.in

Page 55

55keÀesäkeÀ ¬eÀ. 6.2
Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀ®³ee HewMee®ee HegjJeþe ceeHevee®³ee mebkeÀuHevee
5.6 HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (FACTORS
AFFECTING THE SUPPLY OF MONEY)
DeLe&J³eJemLesle HewMee®³ee HegjJeþîeeJej DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece nesle Demelees les IeìkeÀ
Heg{erue ÒeceeCes.
1. legìer®ee DeLe&YejCee:
mejkeÀejuee pesJne DeeHeu³ee GlHeVeeHes#ee Ke®e& peemle keÀjeJ ee ueeielees eEkeÀJee GlHeVeeHes#ee
Ke®e& peemle Demelees lesJne Ke®e& Ye©ve keÀe{C³eemeeþer mejkeÀejuee legìer®ee DeLe&YejCee efvecee&Ce keÀjeJee
ueeielees. meeOeejCele: Yeejleele legìer®ee DeLe&YejCee efvecee&Ce keÀjCes cnCepes veJeerve ®eueve efvecee&Ce keÀjCes
nes³e. Je l³eecegUs®e HewMee®ee HegjJeþe Jee{tve DeLe&J³eJemLesle YeeJeJee{ nesles.munotes.in

Page 56

562. ueeskeÀeb®³ee meJe³eer:
DeLe&J³eJemLesleerue ueeskeÀeb®³ee meJe³eer Jejner HewMee®ee HegjJeþe DeJeuebyetve Demelees. ueeskeÀebveer
ceesþîee ÒeceeCeeJej Hewmee yeBkesÀle þsJeuee lej l³ee þsJeerJej J³eeHeejer yeBkeÀe Heleefveefce&leer keÀ©ve HewMee®³ee
HegjJeþîeele Jee{ keÀjleele ³ee Gueì ueeskeÀebveer meJe& jesKe jkeÌkeÀce peJeU yeeUieu³eeme J³eeHeejer yeBkeÀebvee
HeleHewmee efveefce&leer Jej ce³ee&oe ³esTve HewM ee®³ee HegjJeþîeele Ieì nesles.
3. J³eeHeejer yeBkeÀe®eer Heleefveefce&leer:
DeLe&J³eJemLesleerue GlHeeokeÀ Je GÐeespekeÀebvee DeeHeu³ee J³eJemee³ee®eer Jee{ keÀjC³eemeeþer Je
DeLe&J³eJemLesleerue meJe&®e ueeskeÀebvee DeeHeu³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþ erYeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
l³eemeeþer les yeBkesÀkeÀ[tve keÀpee&®eer ceeieCeer keÀjleele DeeefCe J³eeHeejer yeBkeÀe ceesþîee ÒeceeCeeJej Heleefveefce&leer
keÀ©ve ³ee ueeskeÀeb®eer HewMee®eer iejpe YeeieefJeleele. l³eecegUs SketÀCe HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles. ³ee
Gueì ueeskeÀebkeÀ[gve Yeeb[Jeue iegbleJeCeerkeÀemeeþer HewMee®eer ceeieCeer nesle vemesue lej Hele efveefce&leer keÀceer
nesTve HewMee®ee HegjJeþe Ieìlees.
4. HewMee®ee Ye´ceCe Jesie:
HewMee®ee Ye´ceCeJesie cnCepes Hewmee Sk eÀe JeSkeÀefJeefMeä keÀeUele HewMee®ee HegjJeþe efkeÀleer Deens ns mecepeC³eemeeþer HewMee®ee Ye´ceCe Jesie ue#eele Iesleuee
Heeefnpes. HewMee®³ee SkegÀCe HegjJeþîeeuee HewMee®³ee Ye´ceCe Jesie eves iegCeues Demelee DeeHeCeeme HewMee®ee HegjJeþe
efceUlees.Goe. SKeeÐee DeLe&J³eJemLesle SkeÀe efJeefMeä keÀeUele 1000 keÀesìer ©. SJe{s ®eueve Deens
DeeefCe ©He³ee®ee Ye´ceCe Jesie 10 FlekeÀe Deens. lej HewMee®ee SketÀCe HegjJeþe 1000 keÀesìer ©. x10 =
10,000 keÀes. ©He³es FlekeÀe nesF&ue. HewMee®ee Ye´ceCeJesie peemle lesJe{e HewMee®ee HegjJeþe peemle Demelees.
Demes [e@. ®eeB[uej ³eebveer cnìues Deens.
5. HejkeÀer³e efJeefvece³e efveOeer :
ne HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeeje cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. pesJne osMeeuee HejkeÀer³e
osC³eeHes#ee ³esCes DeefOekeÀ Demeles lesJne osMeebleie&le HewMee®ee HegjJeþe Jee{lees. ³ee Gueì pesJne ³esC³eeHes#ee
osCes DeefOekeÀ Demeles lesJne legì efvecee&Ce nesles Je osMeebleie&le HewMee®ee HegjJeþe Ieìlees . Yeejleele meelel³eeves
HejkeÀer³e efJeefvece³e efveOeer keÀceer keÀceer nesle Deens.
6. jeskeÀ[ jeKeerJe efveOeer :
J³eeHeejer yeBkeÀebvee DeeHeu³eekeÀ[erue pecee Peeuesu³ee þsJeer HewkeÀer efJeefMeä jkeÌkeÀce jeKeerJe efveOeer
cnCetve mJele:keÀ[s þsJee Jeer ueeieles. l³eecegUs yeBkeÀeb®³ee Heleefveefce&leerJej ce³ee&oe He[les. pej ³ee efveOeer®³ee
ÒeceeCeele efjPeJn& yeBkesÀves Jee{ kesÀu³eeme J³eeHeejer yeBkeÀe®eer Heleefveefce&leer keÀceer nesTve HewMee®³ee HegjJeþîeele
Ieì efvecee&Ce nesles. ³eeGueì j eKeerJe efveOeer®es ÒeceeCe IeìefJeu³eeme Heleefveefce&leer®es ÒeceeCe Jee{tve HewMee®ee
HegjJeþe Jee{lees.
7. ueeskeÀeb®eer keÀpee&®eer ceeieCeer DeeefCe leejCe osC³ee®eer #ecelee:
J³eeHeejer yeBkeÀeb®eer Heleefveefce&leerner ueeskeÀeb®³ee keÀpe& ceeieCe er DeeefCe leejCe #ecelesJej DeJeuebyetve
Demeles. ueeskeÀebkeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀpee&®eer ceeieCeer Jee{u³eeme HeleHewmee Jee{tve HewMee®³ee
HegjJeþîeele Jee{ nesles Je ueeskeÀebveer keÀpee& meeþer ceeieCeer keÀceer kesÀu³eeme HeleHewmee Ieìtve HewMee®ee HegjJeþe
Ieìlees.munotes.in

Page 57

578. ceO³eJeleea yeQkeÀ:
Yeejleele Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ ner ceO³eJeleea yeBkesÀ®es keÀe³e& keÀjles. 2 ©He³es Je l³eeHeg{erue meJe&
veesìe íeHeC³ee®eer cekeÌlesoejer Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀ®eer Deens. l³eecegUs ner yeBke ÀDeLe&J³eJemLes®³ee
iejpesvegmeej HewMee®³ee HegjJeþîeeleJee{ eEkeÀJee Ieì keÀjle Demeles.
JejerueÒeceeCes efJeefJeOe IeìkeÀ HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjle Demeleele.
5.7 meejebMe (SUMMARY )
iejpeeb®³ee Hetle&lesmeeþer ÒeYeeJeer meeOeve cnC etve HewMee®ee JeeHej ne HetJeeaHeemetve®e kesÀuee peele
Deens. Deepe peieele peJeU peJeU meJe&®e keÀe³ee¥®eer Hetle&lee ner HewMee®³ee DeefmlelJeecegUs HetCe&lJeeuee peele
Demeles. DeLe&J³eJemLes®³ee iejpesvegmeej Je DeeJeM³ekeÀlesvegmeej l³ee®ee HegjJeþe keÀjC³ee®es keÀece ns l³ee
osMeeleerue ceO³eJeleea yeBkeÀ Je MeemeveeceeHe&Àle kesÀuee peele Demelees.
HewMee®³ee HegjJeþîee®³ee HejbHejeiele ¢äerkeÀesvee Hes#ee DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesve ne DeefOekeÀ J³eeHekeÀ
Deens. l³eecegUs ³ee Debleie&le ³esCeejs I eìkeÀ DeefOekeÀ cenÊJeHetCe& þjleele. HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle
keÀjCeejs IeìkeÀ®e osMee®es SketÀCe DeeefLe&keÀ ef®e$e efveef½ele keÀefjle Demeleele lemes®e ³ee HewMee®ee ÒeJesiemeg×e
osMeeb®es DeeefLe&keÀ ef®e$e mHeä keÀjerle Demelees. SketÀCe®e He wMee®eer YegefcekeÀe ner DeeefLe&keÀ peerJeveele
cenÊJee®eer Demeueer lejer HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ DeLe&J³eJemLesle DeveskeÀ yeoue
Ie[Jetve DeeCeleele.
5.8 ÒeMve
1. HewMee®ee HegjJeþe cnCepes keÀe³e? l³ee®es IeìkeÀ mHeä ke Àje.
2.HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ keÀesCeles.
3.HewMee®ee Ye´ceCeJesie ner mebkeÀuHevee mHeä keÀ©ve l³eeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ efJe4.HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje.
munotes.in

Page 58

586
HewMee®eer ceeieCeer
IeìkeÀ j®evee :
6.0 GefÎ<ìîes
6.1 ÒemleeJevee
6.2 HewMee®eer ceeieCeer
6.3 HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele kesÀvme®ee ¢ef<ìkeÀesCe
6.4 HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele HejbHejeiele / meveeleveJeeoer ¢<ìerkeÀesve
6.5 HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele efÖeÀ[ceve ³eeb®ee ¢äerkeÀesve
6.6 meejebMe
6.7 ÒeMve
6.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
HewMee®³ee ceeieCeer®eer mebkeÀuHevee meefJemlejHeCes DeY³eemeCes.
HewMee®³ee ceeieCeer®ee kesÀvme®ee ¢ef<ìkeÀesCe DeY³eemeCes.
HewMee®³ee ceeieCeer®³ee meveeleveJeeoer ¢ef<ìkeÀesCee®es efJeJes®eve keÀjCes.
HewMee®³ee ceeieCeer®ee efÖeÀ[ceve ³eeb®ee ¢ef<ìkeÀesve DeY³eemeCes.
6.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
HewMee®³ee ceeieCeer®es efJeJes®eve DeveskeÀ DeLe&Meeðe %eeveer kesÀuesues Deens. ³eeceO³es Òeece gK³eeves -
1) HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve
2) HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesCe
3) HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele kesÀvme®ee ¢äerkeÀesve
4) HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele efÖeÀ[ceve ³eeb®ee ¢äerkeÀesve
Fl³eeoer o=äerkeÀesveeb®ee meceeJesMe neslees.
Òemlegle ÒekeÀjCeele DeeHeCe Jejerue ¢äerkeÀesvee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
Hewmee ne DeLe&Meeðeeleerue meJee&le ceesþe MeesOe nes³e. ueneveebHeemetve Je=×ebHe³e¥le meJee¥vee Hewmee nJee
nJeemee Demelee s. keÀejCe ceeveJee®es yengleskeÀ J³eJenej ns HewMee®³ee mene³³eeves HetCe& kesÀues peeleele. cnCetvemunotes.in

Page 59

59meceepeeleerue meJe& veeieefjkeÀebkeÀ[tve HewMeemeeþer ceeieCeer Demeles lej HewMee®ee HegjJeþe eEkeÀJee efveefce&leer
keÀjC³ee®es DeefOekeÀej cee$e ceO³e Jeleea Meemeve Je ceO³eJeleea yeBkesÀuee RBIDemeleele. efJeMesyeBkeÀ Meemevee®³ee meuu³eevegmeej Je ceewêerkeÀ OeesjCee®eer GefÎäîes meeO³e keÀjC³eemeeþer HewMee®³ee
HegjJeþîeele Jee{ eEkeÀJee Ieì keÀjle Demeles.
Jemlet®³ee ceeieCeer ÒeceeCee®es HewMeeuee osKeerue ceeieCeer Demeles. HeÀjkeÀ SJe{e®e keÀer Jemlet mJele:
GHe³eesieer Demeles lej HewMee®eer GHe³eesieer Jemlet®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer ceeieCeer kesÀueer peeles. Hewmee ner
mJele:GHe³eesieer Jemlet vemetve GHe³eesieer Jemle tb®³ee Kejsoer meeþer HewMee®eer ceeieCeer kesÀueer peeles. cnCetve Demes
cnìues peeles keÀer Hewmee DeeHeCe KeeT MekeÀle veener. Hejbleg HewMeeefMeJee³e Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀ©
MekeÀle veener. ³eemleJe HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele®es efJeefJeOe ¢äerkeÀesve Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esleerue .
6.2 Hewµee®eer ceeieCeer (DEMAND FOR MONEY)
Òel³eskeÀ µeem$eeceO³es pemes keÀener cenÊJee®es µeesOe ueeieuesues Deensle lemee®e Hewµee®ee µeesOe ne
DeLe&µeem$eeleerue SkeÀ cenlJee®ee µeesOe ceeveue e peelees. HewµeeÜejs meJe&®e osJeeCe IesJeeCeer ®es J³eJenej nesle
Demeu³eeves meJee&keÀ[tve Hewµeemeeþer ceeieCeer kesÀueer peeles. JemletÒeceeCes®e HewµeeueemegOo ceeieCeer Demeles.
Hejblet HeÀjkeÀ SJe{e®e keÀer Jemlet mJele: GHe³eesieer Demeles lej Hew mee cee$e GHe³eesieer Jemletb®³ee Kejsoermeeþer
Hewµeeuee ceeieCeer kesÀueer peeles. Hewµee®³ee ³ee Jewefµeä³eecegUs®e Demes cnìues peeles keÀer ‘We can not
eat money but we can not eat without money’ cnCepes®e DeeHeCe Hewmee KeeT µekeÀle
veener Hejblet He wmee vemesue lej Flej keÀener®e KeeT µekeÀle veener. ³eeJe©ve Hewµee®es cenlJe efometve ³esles.
cnCetve®e Hewµee®³ee ceeieCeerefJeHewµee®³ee ceeieCeer®es ¢äerkeÀesve
A)Hewµee® ³ee ceeieCeer®ee meveeleveer ¢äerkeÀesve : -
meveeleveer DeLe&le%eeb®³ee celes Hewmee ne kesÀJeU SkeÀ efJeefvece³ee®es ceeO³ece Deens. cnCepes®e Hewmee
nermJele: GHeYeesi³e Jemlet vemetve Hewmee GHeYeesi³e Jemletb®³ee Kejsoer®es meeOeve Deens. cnCetve®e
meveeleveJeeoer DeLe&le%eeb®³ee celes Hewµeeuee Jemlet -mesJeebÒeceeCes Òel³e#e ceeieCeer vemetve leer DeÒel³e#e
mJe©Hee®eer Demeles. meveeleveJeeo³eeb®³ee celes DeLe&J³eJemLesleerue Hewµee®eer ceeieCeer ner l³ee osµeeleerue
efJeefµeä keÀeueKeb[eleerue Jemlet-mesJeeb®³ee Kejsoer -efJe¬eÀer®³ee J³eJenejebJe©ve mecepet µekeÀles. Hejblet
meveeleve Jeeoer DeLe&le%eebveer Hewµee®³ee ceeieCeer®ee efJe®eej J³ekeÌleeriele ve keÀjlee mebHetCe& meceepee®³ee
ceeieCeer®ee efJe®eej kesÀu³eeves ns efJeµues

Page 60

60B)Hewµee®³ee ceeieCeer®ee DeeOetefvekeÀ ¢äerkeÀesve : -
DeeOegefvekeÀ DeLe&µeem$ee®es pevekeÀ Òee. pes. Sce. kesÀvme ³eebveer 1936 ceO³es efueefnuesu³ee
DeeHeu³ee ‘The General Theory of Employment, Interest and Money’ ³eeûebLeele
Hewµee®³ee ceeieCeerefJeueeskeÀ Hewµeeuee ceeieCeer keÀjleele. cnCepes®e ueeskeÀebvee Hewmee jesKe mJe©Heele peJeU yeeUieCes DeefOekeÀ
Hemeble Demeles keÀejCe ³ee jesKeles®³ee DeeOeejs les keÀesCel³eener Jemlet -mesJeeb®eer kesÀJnener Kejsoer keÀ©
µekeÀleele. ³ee jeskeÀ[ Hemebleer cetUs®e ueeskeÀebceeHe&Àle Hewµeeuee ceeieCeer kesÀueer peeles.
Òee. uee@[& kesÀvme ³eeb®³ee celes ueeskeÀ DeeHeu ³eepeJeU Hewmee jesKe mJe©Heele peJeU yeeUieleele les
Het{erue leerve nsletbcetUs.
1) J³eJenej nslet.
2) YeefJe<³ekeÀeueerve lejletoer®ee nslet.
3) meAEsyeepeer®ee nslet.
C)efceuìve efÖeÀ[ceve®ee Hewµee®³ee ceeieCeer®ee ¢äerkeÀesve : -
uee@[& kesÀvme v eblej Deeuesu³ee Òee. efceuìve efÖeÀ[ceve, Òee. yeeTceesue ³eemeejK³ee DeLe&leb%eebvee
kesÀvme®es Hewµee®³ee ceeieCeer®es Jejerue 3 nslet DeJeemleJe Jeeìle nesles. keÀejCe Jejerue leervener nsletves Hewµeeuee
kesÀueer peeCeejer ceeieCeer ner GlHeVeHeeleUer DeeefCe J³eepeojeves Òesjerle Peeuesueer Deens. Hejblet DeeOetefvekeÀ
DeLe&le%eeb®³ee celes DeLe&J³eJemLesleerue Hewµee®eer ceeieCeer ner DeLe&J³eJemLesleerue Hewµee®³ee meeþîeeJej
DeJeuebyetve Demeles.
Òee. efceuìve efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes Hewµee®³e e ceeieCeerJej efkebÀcele HeeleUer ne IeìkeÀ HeefjCeece
keÀjlees. cnCepes®e efkebÀcele HeeleUer Je Hewµee®eer ceeieCeer ³eeceO³es Òel³e#e Je ÒeceeCeµeerj mebyebOe Demeu³eeves ³ee
oesIeebceO³es meceeve efoµesves yeoue nesleele. cnCepes®e efkebÀcele HeeleUer Jee{u³eeme Hewµee®eer ceeieCeer Jee{les Je
efkeÀceble HeeleUer Ieìu³eeme Hewµee®³ee ceeieCeerle Ieì nesles.
6.3 HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele kesÀvme®ee ¢äerkeÀesCe (KEYNESIAN
APPROACH TO DEMAND FOR MONEY )
peieÒeefme× DeLe&Meeðe%e uee@[& kesÀvme ³eebvee r“The General Theory of
Employment Interest and Money ”³ee 1936 ceO³es efueefnuesu³ee ûebLeele HewMee®³ee
ceeieCeerefJeHewMeeuee ceeieCeer ³esles. Òee. k esÀvme ³eeb®³ee celes ueeskeÀebvee jesKe Hewmee peJeU yeeUieC³eeb®es vewmeefie&keÀ
DeekeÀyeeUieleele. keÀejCe HewMee®³ee mene³³eeves keÀesCel³eener Jemlet Je mes Jes®eer Kejsoer keWÀJnener keÀjlee ³esles.
YeefJe<³ekeÀeU Deefveef½ele Demeu³eeves Òel³eskeÀ J³ekeÌleer jesKe Hewmee peJeU yeeUieles. ner jesKe jkeÌkeÀce peJeU
yeeUieC³ee®eer F®íe cnCepes®e jeskeÀ[ Hemebleer (Liquidity Preference) nes³e. ner jeskeÀ[ Hemebl eer
cnCepes HewMee®eer ceeieCeer nes³e.munotes.in

Page 61

61uee@[& kesÀvme ®³ee celes ueeskeÀebvee efceUCeejs GlHeVe ns efJeefMeä keÀeueeJeOeerveblej ÒeeHle nesle
Demeles cee$e l³eebvee owvebefove iejpee YeeieefJeC³eemeeþer Ke®e& ojjespe keÀjeJee ueeielees ne Ke®e&
Yeeieef JeC³eemeeþer ueeskeÀ Hewmee peJeU yeeUieleele. ueeskeÀebÒeceeCes®e efJeefJeOe mebmLee Je Meemeveeueener jesKe
jkeÌkeÀce peJeU yeeUieeJeer ueeieles. kesÀvme ³eeb®³ee celes HewMee®eer ceeieCeer cnCepes®e ueeskeÀebveer jesKe mJe©Heele
peJeU yeeUieuesueer jkeÌ keÀce nes³e.
Òee. keÀsvme ³eebveer Hewmee peJeU yeeUieC³ee®es ÒecegKe leerve GÎsMe/nslet meebieerleues Deensle les
Heg{erue ÒeceeCes.
1) J³eJenej nslet
2) lejlegoer®ee nslet
3) HeefjkeÀuHevee nslet.
1) J³eJenej nslet /Kejsoer nslet (Transaction Motiv e):
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer Deiej mebmLesuee DeeHeues owvebefove J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer jesKe jkeÌkeÀces®eer
DeJeeM³ekeÀlee Demeles. J³ekeÌleeruee Ke®e& ojjespe keÀjeJee ueeielees. cee$e l³eeuee GlHeVe ojjespe ve efceUlee
keÀeueeblejeves efceUle Dem eles. cnCetve J³eeqkeÌle eEkeÀJee mebmLeevee GlHeVe efceUeues keÀer les GlHeVee®ee keÀener
Yeeie jesKe mJe©Heele peJeU yeeUieleele Je DeeHeues owvebefove Ke®e& HetCe& keÀjleele. ³eeuee®e Kejsoer
nsletbmeeþer Demeuesueer HewMee®eer ceeieCeer Demes cnCeleele . Goe. veeskeÀjoejebvee efceUCeejs Jesleve ceeefmekeÀ
Demeles lej þskesÀoejevee efceUCeejs GlHeVe þskeÀe HetCe& kesÀu³eeveblej efceUles lej MeslekeÀN³eebvee Mesleceeue
efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej GlHeVe efceUles. cee$e Ke®e& ojjespe keÀjeJee ueeielees. keÀejK eeveoejebvee cepetjer Ke®e&,
peenerjele Ke®e& keÀjeJee ueeielees. lemes®e keÀ®®ee ceeue Kejsoer Ke®e&, JeenletkeÀ Ke®e&, DeMee ÒekeÀej®ee
Ke®e& keÀjeJee ueeielees. J³eeHeeN³eebveener ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees. ³ee meJee¥vee DeeHeues
owvebefove J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer jesKe Hewmee peJeU yeeUieeJee ueeielees. DeLee&le J³ekeÌleer owvebefove
J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer jesKe jkeÌkeÀce efkeÀleer peJeU yeeUiesue ns l³ee®³ee GlHeVe HeeleUerJej
DeJeuebyetve Demeles. p³eeb®eer GlHeVe He eleUer peemle l³eeb®eer Kejsoer nslegmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer
peemle Demeles lej GlHeVee®eer HeeleUer keÀceer keÀjCeeN³eeb®eer Kejsoer nslegmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer
keÀceer Demeles. cnCepes Kejsoer nsletmeeþer DemeCeejer HewMee® eer ceeieCeer ner GlHeVe HeeleUerJej DeJeuebyetve
Demeles.
ns®e DeeHeCe meceerkeÀjCee®³ee mene³³eeves Heg{erue ÒeceeCes oeKeJegve
Mt = F (y) ³esLes
Mt =J³eJenej nsletmeeþer HewMee®eer ceeieCeer
(Demand of Money for Transaction Motive)
Y=GlHeVe Heele Uer(Level of income)
F=HeÀueve (Function)
Jeefjue meceerkeÀjCeeJe©ve ns mHeä nesles keÀer J³eJenej nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer ner
GlHeVe HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer GlHeVe HeeleUerle Jee{ Peeu³eeme ³ee nsletves
DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Jee{les. Je GlHeVe HeeleUerle Ieì Peeu³eeme ³ee nsletves DemeCeejer HewMee®eer
ceeieCeerle Ieì nesles. cnCepes®e GlHeVe HeeleUer Je HewMee®eer ceeieCeer ³eeb®³eeleerue mebyebOe OeveelcekeÀ
mJe©Hee®ee Demetve ³ee nsl etmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer J³eepe DeueJeef®ekeÀ Demeles. ns®e DeeHeCe
Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHeä keÀ©.munotes.in

Page 62

62
Deeke=Àleer ¬eÀ. 6.2
Jeefjue Deeke=ÀleerceO³es OXDe#eeJej GlHeVee®eer HeeleUer oMe&efJeueer Demetve OYDe#eeJej
J³eJenej nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer oMe&efJeueer Deens. Deeke=ÀleerJe©ve ns mHeä nesles keÀer
GlHeVeHeeleUer 100 keÀesìer ©He³eebJe© 300 keÀesìer ©He³es Peeu³eeme HewMee®eer ceeieCeer ner 100 keÀesìer
©He³eebJe©ve 300 keÀesìer ©He³es nesles. cn Cepes®e GlHeVeHeeleUerle Jee{ nesle Demeleevee HewMee®³ee
ceeieCeerle Jee{ nesle Demeles ns®e Mt = F (Y) ³ee Je¬eÀeves oMe&efJeues Deens.
2) lejletoer nsleg eEkeÀJee o#elee nslet (Precautionary Motive):
ceveg<³ee®ee YeefJe<³ekeÀeU efve½ele vemelees. Yee fJe<³e keÀeUele ceeveJeeJej keÀesCeles mebkeÀì eEkeÀJee
DeeHeÊeer ³esF&ue ³ee®eer l³eeuee ceenerleer vemeles. cnCetve lees DeeHeu³ee SketÀCe GlHeVee®ee keÀener Yeeie
YeefJensletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Demes cnCeleele. Goe. cneleejHeCe, DeepeejHeCe, DeHeIeele,
keÀewìgbefyekeÀ peyeeyeoejer, yeskeÀejer, ce=l³et, J³eJemee³e, cegueecegueer®es ueive efMe#eCe ³ee meejK³ee Ieìvee
Ie[u³ee lej l³ee m ebkeÀìebvee leeW[ osC³eemeeþer efJeefMeä jkeÌkeÀces®eer lejleto keÀ©ve þsJeueer peeles.
J³eeqkeÌleÒeceeCes J³eeHeejer Je GÐeespekeÀebveener YeefJe<³eeleerue DeeHeÊeerveeb leeW[ osC³eemeeþer keÀener jkeÀces®eer
lejleto keÀ©ve þsJeeJeer ueeieles. YeefJe<³eke Àeueerve mebkeÀìebvee leeW[ osC³eemeeþer J³eeqkeÌlekeÀ[tve peer jesKe
HewMee®eer ceeieCeer kesÀueer peeles l³eeuee®e lejleto nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Demes cnCeleele.
DeLee&le ner HewMee®eer ceeieCeer J³eeqkeÌle®³ee GlHeVe HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles. GlHeVee®eer
HeeleUer peemle Demeu³eeme ³ee nsletves DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer peemle Demeles. lej GlHeVe HeeleUer
keÀceer Demeu³eeme ³ee nsletves DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer ner keÀceer Demeles. ns DeeHeCe meceerkeÀjCee®³ee
mene³³eeves Heg{erue ÒeceeCes Heent
Mp-=F( Y ) ³esLes
MP = lejleto nsletmeeþer Demeuesueer HewMee®eer ceeieCeer
Y=GlHeVe HeeleUer
F=HeÀuevemunotes.in

Page 63

63Jeefjue meceerkeÀjCeeves ns mHeä nesles keÀer GlHeVeHeeleUer Je lejlego nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer
ceeieCeer ³eeb®³eeceO³es OeveelcekeÀ mebyebOe Demelees. cnCepes GlHeVeHeeleUerle Jee{ Peeu³eeme ³ee nsletves
DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Jee{les Je GlHeVeHeeleUer Ieìu³eeme HewMee®eer ceeieCeer Ieìles. DeLee&le ³ee nsletves
DemeCeejer HewMee®eer ceeieCe er ns J³eepe DeueJe®eerkeÀ Demeles. ns®e DeeHeCe Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHeä
ke˩.
Jeefjue Deeke=Àleer ceO³es OXDe#eeJej GlHeVe HeeleUer OYDe#eeJej lejleto nsletmeeþer
DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer oMe&efJeuesueer Deens. GlHeVe HeeleUer 100 keÀesìer ©He³eeJe©ve 200 keÀesìer
©He³es Peeu³eeme lejleto nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer 100 keÀesìer ©He³eeJe©ve 150 keÀesìer
©He³es nesles ³ee®ee DeLe& Demee keÀer GlHeVe HeeleUerle Jee{ nesle Demeleevee lejleto nsletmeeþer DemeCeejer
HewMee®eer ceeieCeer osKeerue Jee{les.
3) HeefjkeÀuHeve eEkeÀJee meÆsyeepeer®ee nslet (Speculative Motive):
DeLe&J³eJemLesle Yeeb[Jeue yeepeejeleerue MesDeme& Je jesK³eeb®³ee eEkeÀceleerle melele yeoue nesle
Demeleele. ³ee yeoueeb®ee HeÀe³eoe IesC³ee®³ee GÎ sMeeves keÀener J³ekeÌleer mJele:peJeU jesKe Hewmee yeeUieleele
Je Yeeb[Jeue yeepeejeleerue ®e{ Gleejeb®ee HeÀe³eoe Iesleele. ³eeuee®e meAEsyeepeer®³ee nsletmeeþer DemeCeejer
HewMee®eer ceeieCeer Demes cnCeleele.
DeLee&le ³ee meÆsyeepeer®³ee nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer ner J³eepe ueJeef®ekeÀ Demeles.
cnCepes J³eepeojele Jee{ Peeu³eeme ³ee nsletves kesÀueer peeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Ieìles Je J³eepeojele Ieì
Peeu³eeme ³ee nsletves kesÀueer peeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Jee{les. ns®e DeeHeCe meceerkeÀjCee®³ee mene³³eeves
Heg{erue ÒeceeCes Heent
Ms = F(R) ³esLes
Ms = HeefjkeÀuHeve nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer
R=J³eepee®ee oj
F=HeÀueve
³ee®ee DeLe& Demee keÀer meÆsyeepeer®³ee nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeie Ceer ner J³eepeojeJej
DeJeuebyetve Demesle Je l³eeceO³es $eÝCeelcekeÀ mJe©Hee®ee mebyebOe Demelees. pesJne J³eepeoj keÀceer neslees lesJnemunotes.in

Page 64

64meÆsyeepeer®³ee nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Jee{les Je J³eepeoj Jee{u³eeme ³ee nsletves DemeCeejer
HewMee®eer ceeieCeer Ieìles. ns®e DeeHeCe Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHeä keÀ©.
meÆsyeepeer®³ee nslegmeeþer HewMee®eer ceeieCeer
Jeefjue Deeke=ÀleerceO³es OXDe#eeJej meÆsyeepeer®³ee nsletmeeþer HewMee®eer ceeieCeer oMe&efJeuesueer Deens
lej OYDe#eeJ ej J³eepeoj oMe&efJeuee Deens. PLT³ee Je¬eÀeJe©ve HewMee®eer ceeieCeer DeeefCe J³eepeoj
³eeleerue mebyebOe mHeä neslees. J³eepee®ee oj OR4Demee peemleer®ee Demeu³eeme HewMee®eer ceeieCeer HeÀkeÌle
OM4 SJe{er Demeles. J³eepee®³ee ojele Ieì nesle iesu³eeme HewMee®³ee ceeieCeerle Jee{ nesle peeles. mecepee
J³eepe oj Ieìtve OR1Peeu³eeme HewMee®eer ceeieCeer Jee{tve OM1 nesles.
Deeke=Àleer PLTne Je¬eÀ jeskeÀ[ ÒeeOeev³e Je¬eÀ nes³e. ne Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Keeueer
Glejle peelees. ³ee Je¬eÀe®es SkeÀ Keeme JewefMeä Demes keÀer J³ee®eepee oj SkeÀe efJeefMeä HeeleUerHe³e¥le keÀceer
Peeu³eeme ne Je¬eÀ Heg{s mejkeÀle ve peelee OXDe#eeuee meceeblej neslees. Deeke=ÀleerceO³es PTne Je¬eÀ L
eEyeotveblej (LT) x De#eeuee meceeblej Peeuesuee Deens. keÀejCe J³eepe oj SkeÀe efJeefMeä ce³ee&osveblej keÀceer
Peeuee lejer jesKe jkeÌkeÀces®eer F®íe ce³ee&oerle jenles. ³eeuee uee@[& kesÀvme ³eebveer jesKeles®ee meeHeUe cnìues
Deens. (Liquidity Trap) Deeke=ÀleerceO³es LeEyeotves jesKeles®ee meeHeUe oMe&efJeuee Dee ns.
6.4 HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele HejbHejeiele / meveeleveJeeoer ¢<ìerkeÀesve
(CLASSICAL APPROACH TO DEMAND FOR MONEY )
HejbHejeiele DeLe&Meeðe%eebveer HewMeeuee cenÊJe efouesues veJnles. l³eeb®³ee celes HewMeeuee Òel³e#e
ceeieCeer vemetve Hewmeener mJe le: GHeYeesiee®eer Jemleg veener. Hejbleg GHe³eesieer Jemleg ÒeeHle keÀ©ve osC³ee®eer
MekeÌleer HewMeeceO³es Deens. HewMeeuee HeÀkeÌle efJeefvece³ee®es meeOeve cnCetve ceeieCeer Demeles. HewMee®³ee meene³³eeves
Flej Jemleg Je mesJee Kejsoer keÀjC³eemeeþer HewMeeuee ceeieCeer Demeles. Hewmee HetCe&le: leìmLe Demelees. l³eeuee
mJele: meeþer ceeieCeer vemeles. Flej Jemleg Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer HewMeeuee ceeieCeer Demeu³eecegUs
SKeeÐee osMeele SkeÀe JepeeCeeN³ee J³eJenejeJe©ve þjles. HewMeeceO³es pesJe{s peemle J³eJenej kesÀues peeleerue lesJe{er HewMeeuee ceeieCeer
peemle Demeles Demes HeejbHeejerkeÀ DeLe&Meeðe%eeb®es cele nes³e.munotes.in

Page 65

65HejbHejeiele DeLe&Meeð e%eeb®³ee celeevegmeej HewMee®³ee ceeieCeer®es HeefjCeece J³ekeÌleerefveÿ IeìkeÀebJej
DeJeuebyetve vemegve les Jemlegefveÿ IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Deensle. HejbHejeiele DeLe&Meeðeeveer HewMee®³ee
ceeieCeer®ee efJe®eej J³ekeÌleeriele ve keÀjlee mebHetCe& m eceepee®³ee ceeieCeer®ee efJe®eej kesÀu³eecegUs ns efJeMuesSkeÀleHeÀea DeeefCe DeHetCe& mJe©Hee®es Deens.
1) meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve (Classical approaches):
HewMee®es cetu³e :
HewMee®es cetu³e ner mebkeÀuHevee HewMee®³ee Kejsoer MekeÌleerMeer me byebefOele Demeles. cnCepes®e HewMee®³ee
SkeÀe HeefjceeCeele pesJe{îeeJemleg Je mesJeeb®es veie Kejsoer keÀjlee ³esleele leer veie mebK³ee cnCepes HewMee®es
cetu³e nes³e. HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer ner eEkeÀcele HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles.
eEkeÀce le HeeleUer peemle Demeu³eeme HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer keÀceer Demeles Je eEkeÀcele HeeleUer
keÀceer Peeu³eeme HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer peemle Demeles. cnCepes®e HewMee®es cetu³e ns eEkeÀcele HeeleUer®³ee
J³emle ÒeceeCeele yeoueles. ns DeeHeCe meg$ e© H e e v e sH e g { e r u eÒ e c e e C e sH e e n t .
met$e
 1VM = Value of MoneyP
³esLes VM=HewMee®es cetu³e (Value of Money)
P=eEkeÀcele HeeleUer (Price Level)
Jejerue met$ee®³ee meene³³eeves HewMee®es cetu³e keÀe{lee ³esles.
6.4.1 ®eueve mebK³eeceeve efme×eb le(The Quantity Theory of Money):
³eeuee®e efJeefvece³e ¢äerkeÀesve eEkeÀJee J³eJenej ¢äerkeÀesve (Transaction approach) Demes
cnCeleele.
HewMee®es cetu³e keÀmes þjles ³ee®es mHeäerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe efme×eble ceeb[ues iesues.
l³eeceO³es ef HeÀMej ³eeb®ee efJeefvece³e ¢äerkeÀesve cenÊJee®e ceeveuee iesuee. Dee³eeeqJn&ie efHeÀMej ³eebveer 1911
ceI³es The Purchasing Power of Money ne ûebLe Òeefme× keÀ©ve l³eeceO³es ®eueve mebK³eeceeve
efme×eble mHeä keÀjC³eemeeþer efJeefvece³e meefcekeÀjCe ceeb [ues. HewMee®³ee efJeefvece³e ceeO³ece ³ee keÀe³ee&Jej
efJeMesHewMee®es cetu³e cnCepes HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer nes³e. HewMee®³ee meene³³eeves pe sJe{îee Jemleg Je mesJee Kejsoer
keÀjlee ³esleele. l³eeuee®e HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer cnCeleele. HewMee®es cetu³e Jemlegb®³ee eEkeÀcele HeeleUerJej
DeJeuebyetve Demeles. l³eeb®³ee celes HewMee®ee meeþe Jee{sue leMeer eEkeÀcele HeeleUer Jee{sue DeeefCe HewMee®es cetu³e
keÀceer nesF&ue cnCepes®e HewMee®ee meeþe Je eEkeÀcele HeeleUer SkeÀe®e efoMesves yeoueleele lej HewMee®es cetu³e
DeeefCe eEkeÀcele HeeleUer J³emle ÒeceeCeele yeoueleele. Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeleevee HewMee®eer mebK³ee
ogHHeì ke sÀueer Demelee Jemleg®³ee eEkeÀceleer ogHHeì nesleele Je HewMee®es cetu³e efveceHeì nesles.
efme×eblee®eer HeefjYee1) pes.Sme. efceue : ``Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeleebvee HewMee®es cetu³e ns HewMee®³ee HejerceeCee®³ee
efJe©× efoMesves yeouele s. l³eecegUs HewMee®³ee HeefjceeCeeleerue Òel³eskeÀ Jee{eryejesyej HewMee®es cetu³e lesJe{s®e
Ieìles Je HewMee®³ee HeefjceeCeeleerue Òel³eskeÀ IeìercegUs HewMee®es cetu³e l³ee®e ÒeceeCeele Jee{les.''munotes.in

Page 66

662) Òee. efHeÀMej -``Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demele evee HewMee®³ee HeefjceeCeele nesCeeN³ee Òel³eskeÀ
yeoueecegUs cetu³e HeeleUerle Òel³e#eHeCes yeoue nesleele.''
efme×eblee®es mHeäerkeÀjCeë
Òee. efHeÀMej ³eeb®³ee celes HewMee®es cetu³e ns HewMee®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeeJej DeJeuebyetve Demeles.
Hejble g HewMee®eer ceeieCeer DeuHekeÀeUele efmLej Demeles. cnCetve HewMee®³ee HegjJeþîee®ee®e HewMee®³ee cetu³eeJej
HeefjCeece neslees cnCetve HewMee®eer ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeb®es Lees[ke̳eele mHe<ìerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes.
De) HewMee®eer ceeieCeer (Dema nd for Money) :
efHeÀMej®³ee efme×ebleeble HewMee®eer ceeieCeer PTves oMe&efJeueer peeles. efHeÀMej®³ee celes HewMeeuee
ceeieCeer ner HeÀkeÌle efJeefvece³e J³eJenejemeeþer Demeles. Flej Jemleg Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer DeeHeCe
HewMeeuee ceeieC eer keÀjlees. cnCepes HewMeeuee Òel³e#e ceeieCeer vemeles. ³eemleJe SKeeÐee osMeele HewMeeuee
DemeCeejer ceeieCeer efkeÀleer ns l³ee osMeeleerue meJe& Jemleg mesJee ³eeb®³ee HeefjceeCeeuee l³eeb®³ee efkeÀbceleerves iegCeues
cnCepes mecepeles. met$e ©Heeves ns DeeHeCeeme Heg{erue ÒeceeCes oeKeefJelee ³esF&ue.
HewMee®eer ceeieCeer =P T
P.T.³esLes
P=eEkeÀcele HeeleUer
T=Jemleg Je mesJee ³eeb®es HeefjceeCe
PDeeefCe T®ee iegCeekeÀej kesÀu³eeme DeeHeCeeme HewMee®eer ceeieCeer efkeÀleer ns keÀUtve ³esles.
ye) HewMee®ee H egjJeþe (Supply of Money) :
efHeÀMej®³ee efme×ebleele HewMee®ee HegjJeþe MVves oMe&efJeuee peelees. Yeejleele HewMee®ee HegjJeþe
keÀjC³ee®es keÀe³e& keWÀê mejkeÀej Je ceO³eJeleea yeBkeÀ keÀjles. ne HewMee®³ee HegjJeþe efkeÀleer keÀjeJe³ee® ee ³ee
yeeyele efveCe&³e keWÀê mejkeÀej®³ee ceewefêkeÀ OeesjCeeJej DeJeuebyetve Demelees. ³ee OeesjCeevegmeej kesÀu³ee
peeCeeN³ee HegjJeþîeeuee MÜejs oMe&efJeC³eele ³esles. ³esLes mejkeÀej Je ceO³eJeleea yeBkesÀves efvecee&Ce kesÀuesu³ee
keÀe³eosMeerj Hew Mee®³ee HegjJeþîee®ee Ye´ceCeJesie ue#eele IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. HewMeeuee Ye´ceCeJesie cnCepes
HewMee®es SkeÀ HeefjceeCe SkeÀe efoJemeele efkeÀleer JesUe nmleeblejerle nesles. Goe. SkeÀ ©He³ee SkeÀe efoJemeele
one JesUe nmleeblejerle Peeuee lej l³ee ©He³ee®ee Ye´ceCe 10 nes³e. ne Ye´ceCeJesie Je keÀe³eosMeerj Hewmee
³eeb®³ee iegCeekeÀejeme HewMee®ee SketÀCe HegjJeþe Demes mebyeesOeues Deens. meg$e©Heeves
HewMee®ee HegjJeþe = MV Demes ceeb[ues peeles.
M=HewMee®es SketÀCe HeefjceeCe (Quantity of Mon ey)
V=HewMee®ee Ye´ceCe Jesie (Velocity of Money)
JejerueÒeceeCes HewMee®³ee ceeieCeer HegjJeþîee®ee efJe®eej keÀ©ve efHeÀMejves Heg{erue ÒeceeCes meefcekeÀjCe
ceeb[ues Deens.
met$e MV = PT = HewMee®ee HegjJeþe =HewMee®eer ceeieCeer, ns meceerkeÀjCe He g{erueÒeceeCes ceeb[lee
³esF&ue.MvP=Tmunotes.in

Page 67

67Jejerue meefcekeÀjCeele efHeÀMejves Hele HewMee®ee efJe®eej kesÀuesuee veJnlee HeÀkeÌle keÀe³eosMeerj
HewMee®ee®e efJe®eej kesÀuesuee neslee. DeueerkeÀ[erue keÀeUele HeleHewMeeuee Del³eble cenÊJe ÒeeHle Peeuesues Deens.
cnCetve efHeÀMejves DeeHeu³ee meceerkeÀjCeele megOeejCee keÀ©ve veJeerve meceerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes ceeb[ues.11MV + M VP=TpesLes,
M1=Hele Hewmee
V1=Hele HewMee®ee Ye´ceCeJesie
M=HewMee®ee HegjJeþe
V=HewMee®ee Ye´ceCeJesie
T=Jemleg Je mesJee ³eeb®es HeefjceeCe
P=eEkeÀcele HeeleUer
Jeefjue meefcekeÀjCeele P®eer eEkeÀcele M,V,M1,V1,T³ee IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles cee$e
efHeÀMejves V,M1,V1,Tns meJe& IeìkeÀ DeuHekeÀeUele efmLej ceeveues Dem egve HeÀkeÌle M³ee IeìkeÀebcegUs®e
eEkeÀcele eEkeÀcele HeeleUer yeoueles Demes cnìues Deens. l³eeb®³ee celes HewMee®ee HegjJeþîeele ogHHeì Peeu³eeme
eEkeÀcele HeeleUer ogHHeì nesles Je HewMee®es cetu³e efveceHeì nesles Je HewMee®ee HegjJeþe efveceHeì Peeu ³eeme eEkeÀcele
HeeleUer efveceHeì nesles Je HewMee®es cetu³e ogHHeì nesles. efHeÀMej®³ee meceerkeÀjCeele eEkeÀcele Ieeuetve HewMee®³ee
cegu³eele nesCeejs yeoue DeeHeCeeme mHeä keÀjlee ³esleerue.
GoenjCeeLe& : -
mecepee
M=20 keÀes. ©.
V=4
M1 = 40 keÀes .© .
V1 =10
T=60 keÀes.©.
lej efkebÀcele HeeleUer Je HewMee®es cetu³e keÀe³e jeefnue ?
''MV + M VP=T20 4 + 40 10P=6080 400P=60480P=60P=8ner eEkeÀcele HeeleUer nes³e
³eeJe©ve DeeHeCeeme HewMee®es cetu³e keÀe{lee ³esF& uemunotes.in

Page 68

681T==MV + M V60=60 4 + 40 10
60=80+ 400
60=480HewMee®es cetu³eek f eÀbcele HeeleUer
HewMee®es cetu³e

1=8ns HewMee®es cetu³e nes³e.
II)mecepee DeeHeCe MDeeefCe M1®es HeefjCeece ogHHeì kesÀu³eeme DeeefCe V,V1 JeTefmLej ceeveu³eeme
eEkeÀcele HeeleUer PogHHeì nesTve HewMee®es cetu³e efveceHeì nesF&ue.
mecepee M=40 keÀes ©.
M' =80 keÀes. ©.
V=4
V' =10
T=60 keÀes.©.
lej
''MV + M VP=T40 4 +80 10P=60160 800P=60
960P=60P=1 6©He³es ner efkebÀcele HeeleUer nes³e. ³eeJeªve HewMee®es cegu³e keÀe{lee ³esF&ue.1=
T=MV + M VHeM w ee®es ceu t ³eefkeÀc b ele HeeleUer
60=60 4 +80 1060=160 +800
60=960HeM w ee®es ceu t ³e
1=16ns HewMee®es cetu³e nes³e.munotes.in

Page 69

69DeMee jerleerves HewMee®es HeefjceeCe ogHHeì Peeu³eeme eEkeÀcele HeeleUer ogHHeì nesles Je HewMee®es cetu³e
efvecces nesles Jejeru e GoenjCeeb®³ee mee¿eeves mHeä kesÀues Deens.
HewMee®es HeefjceeCe 20 keÀesìer ©He³es Je©ve 40 keÀesìer ©He³es Peeu³eecegUs P®eereEkeÀcele 8
©He³eeJe©ve 16 ©He³es Je HewMee®es cetu³e 1/8 Je©ve 1/16 Peeues.
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 7.1
ns efHeÀMej®es meceerkeÀjCe Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHeä keÀjlee ³esles. Jejerue Deeke=Àleer ceO³es
OXDe#eeJej HewMee®ee HegjJeþe Je OYDe#eeJej eEkeÀceleHeeleUer oMe&efJeuesueer Deens Je Dne Je¬eÀ MJe
P³ee ceOeerue keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe oMe&efJelees.
HewMee® ee HegjJeþîeele M1Je©ve M2He³e¥le cnCepes ogHHeì Jee{ kesÀu³eeme eEkeÀcele HeeleUer ner
P1Je©ve P2He³e¥le ogHHeì nesles. ns mHeä nesles.
ie=efnles :
efHeÀMej®ee ®euevemebK³eeceeve efme×eble Heg{erue ie=efnleebJej DeeOeeefjle Deens.
1) HewMee®ee Ye´ceC eJesie efmLej Deens.
2) keÀe³eosMeerj Hewmee Je Hele Hewmee ³eeb®es ÒeceeCe keÀe³ece Deens.
3) Jemleg Je mesJee (T)³eeb®es ÒeceeCe keÀe³ece Demeles
4) Jemleg efJeefvece³ee®eer mebK³ee keÀe³ece Deens.
5) HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer Demeles.
6) Hew Meeuee DemeCeejer ceeieCeer keÀe³ece Demeles
7) Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeles.
efHeÀMej®³ee efme×ebleeJej kesÀu³ee peeCeeN³ee ìerkeÀe
1) Flej HeefjefmLeleer efmLej vemeles:
efHeÀMej ³eebveer efme×eblee®eer ceeb[Ceer keÀjleevee Flej HeefjefmLeleer e fmLej ceeveueer Deens. HeCe ns
®etkeÀ Deens keÀejCe Deepe®³ee ieleerMeerue DeLe&J³eJemLesle Flej HeefjeqmLeleerle melele yeoue nesle Demeleele
Demes Òee. nece ³eeb®es cele Deens.munotes.in

Page 70

702) HetCe& jespeieeje®eer ®egkeÀer®eer ie=efnles:
DeLe&J³eJemLesle HegCe&jespe ieejer Demeles Demes efHeÀMej ³eebveer ie=nerle Oejues Deens. Hejbleg HetCe&
jespeieejer®eer HeefjefmLeleer DeYeeJeeves®e Dee{Ules. l³eecegUs J³eJenejele ³eeb®ee GHe³eesie nesle veener.
3) meJe&®³ee meJe& GlHeVe Ke®e& kesÀues peele veener:
³ee efme×ebleel e ueeskeÀeb®es meJe& GlHeVe Ke®e& kesÀues peeles Demes ie=nerle Oejues Deens. HeCe les
®egkeÀer®es Deens. keÀejCe meceepe DeeHeu³ee GlHeVee®ee keÀener Yeeie YeefJe<³e keÀeUeleerue lejlegoermeeþer jeKetve
þsJelees.
4) J³eepeoje®ee efJe®eej veener:
efHeÀMej ves DeeHeu³ee efme×ebleele J³eepeoje®ee Deefpeyeele efJe®eej kesÀuesuee veener. l³eecegUs ne
efme×eble DeHetCe& Jeeìlees.
5) HewMee®ee Ye´ceCe Jesie efmLej vemelees:
efHeÀMejves DeeHeu³ee efme×ebleele HewMee®ee Ye´ceCe efmLej Deens Demes ie=nerle Oejues D eens. Hejbleg les
®egkeÀ Deens. keÀejCe 1923 ceO³es pece&veerle HewMee®ee Ye´ceCeJesie Jee{u³eecegUs YeeJeJee{ Peeueer nesleer.
6) efmLeleerMeerue efme×eble:
efHeÀMej®es efJeefve³ece meceerkeÀjCe efmLeleerMeerue Demeu³eeves ieleerMeerue DeLe&J³eJemLesleer ueyeoueeb®ee
DeY³eeme keÀjC³eeme ns meceerkeÀjCe GHe³eesieer He[le veener.
7) HewMee®es HeefjceeCe Je eEkeÀcele HeeleUerleerue Òel³e#e Je ÒeceeCeMeerj mebyebOe ®egkeÀer®ee:
ceeieCeerleerue Jee{, cekeÌlesoejer Je meeþsyeepeer ³eecegUs ner Jemlegb®³ee eEke Àceleerle Jee{ Ie[tve ³esle
Demeles ³eekeÀ[s cee$e efHeÀMejves ogue&#e kesÀues Deens.
8) Jemleg Je mesJee ³eeb®es HeefjceeCe efmLej vemeles:
ueeskeÀeb®³ee JeemleJe GlHeVe HeeleUerle Jee{ Peeu³eeme ueeskeÀeb®ee GHeYeesie Jee{lees. l³eecegUs
ueeskeÀeb®es Ke jsoer J³eJenej Jee{leele. efMeJee³e HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ Peeu³eemener Demes nesles. Hejbleg
Jemleg Je mesJeeb®es ÒeceeCe efmLej Demeles Demes ie=nerle OejCes ®egkeÀer®es Deens.
9) efHeÀMejves HewMee®³ee HegjJeþîeeJej DeJeemleJe YejosTve HewMee®³ee ceeieCeerkeÀ[s ogue&#e kesÀues Deens.
10) meJe&meeOeejCe ceeieCeer Je HegjJeþe efme×eble HewMeeueener ueeiet keÀjC³eele Deeu³eecegUs veJeerve Demes
keÀener ³ee efme×ebleeves meebefieleues veener.
11) meJe&®e J³eJenej jesKe HewMeele ®eeueleele®e Demes ie=n erle Oe©ve ®egkeÀ kesÀueer Deens.
12) ³ee efme×ebleeves lespeer ceboer Je Jemleg®eer eEkeÀcele HeeleUer ³eeleerue mebyebOe efJe®eejele Iesleuesuee veener.
13) HewMee®³ee cetu³eeJej GlHeVe ye®ele, jeä^er³e GlHeVe, ueeskeÀmebK³ee GHeYeesie F. IeìkeÀeb®ee Hee fjCeece
nesle Demelees. ns efHeÀMejves efJe®eejle Iesleues veener.
6.5 HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele efÖeÀ[ceve ³eeb®ee ¢äerkeÀesve (FRIEDMAN'S
APPROACH DEMAND FOR MONEY )
efMekeÀeiees HebLeer³e DeLe&Meeðe%e efceuìve efÖeÀ[ceve ³eebveer HewMee®³ee ceeieCeer efJeceeb[uee Deens. lees HewMee®eer ceeieCeer þjJeleevee HewMee®³ee YegefcekeÀ[s efJeMes

Page 71

71ceeieCeer þjJeleevee HewMee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles Je l³eecegUs SketÀCe jeä^er³e GlHeVeele Jee{ ne sle
Demeles.
efÖeÀ[ceve®³ee celeevegmeej HewMee®³ee ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®elee ner SkeÀeHes#ee peemle Demeles.
cnCepes®e GlHeVe HeeleUerle p³ee ojeves Jee{ eEkeÀJee Ieì nesles l³ee®ee HeefjCeece cnCetve HewMee®eer ceeieCeer
l³eeHes#ee peemle ojeves Jee{les eEkeÀJee Ieìles. Hewmee ne SkeÀ mebHeÊeer®ee ÒekeÀej Demetve l³ee®es Flej
keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee mebHeÊeerle ©Heeblej keÀjlee ³esles. cnCetve osMee®eer ceeieCeer ner Yeeb[Jeueer Jemlegb®³ee
ceeieCeer®ee®e SkeÀ ÒekeÀej Deens.
HewMee®³ee ceeieCe erJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ: efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes HewMee®³ee ceeieCeerJej
Heg{erue IeìkeÀ HeefjCeece keÀjleele.
1) eEkeÀcele HeeleUerë
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes efkeÀceble HeeleUer Je HewMee®eer ceeieCeer ³eele Òel³e#e Je ÒeceeCeMeerj mebyebOe
Demeu³eecegUs ³ee oesnesle meceeve efoMesves yeoue nesleele. cnCepes®e eEkeÀceleer®eer HeeleUer Jee{u³eeme HewMee®eer
ceeieCeer Jee{les Je eEkeÀcele HeeleUerle Ieì Peeu³eeme HewMee®³ee ceeieCeerle osKeerue IeìkeÀ nesles.
2) DeLe&J³eJemLesleerue JeemleJe G lHeeove Je GlHeVe HeeleUerë
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celeevegmeej JeemleJe GlHeVe HeeleUer Je HewMee®eer ceeieCeer ³eele SkeÀe®e efoMesves
yeoue nesleele. cnCepes®e GlHeeoveele Jee{ Peeu³eeme HewMee®³ee ceeieCeerlener Jee{ nesles. Je GlHeeove Ieì
Peeu³eeme HewM ee®³ee ceeieCeerle ner Ieì nesles Jeemleke GlHeVe Jee{ues keÀer HewMee®eer ceeieCeer Jee{les. keÀejCe
JeemleJe GlHeVe Jee{eryejesyej ueeskeÀeb®es jenCeerceeve Jee{les Je jenCeerceeve Jee{er®ee HeefjCeebce HewMee®eer ceeieCeer
DeefOekeÀ Jee{les.
3) J³eepe ojë
efceuìve efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes J³eepeoj Je HewMee®eer ceeieCeer ³eeceO³es J³emle mJe©Hee®ee mebyebOe
Demelees. cnCepes J³eepeojele Jee{ Peeu³eeme HewMee®eer ceeieCeer Ieìles Je J³eepeojele Ieì Peeu³eeme
HewMee®eer ceeieCeer Jee{les.
4) meeceev³e e EkeÀcele HeeleUer®³ee ojeleerue yeoueë
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes meeceev³e eEkeÀceleer®³ee HeeleUerleerue yeoue DeeefCe HewMee®es cetu³e
³eeb®³eeleerue mebyebOe J³emle mJe©Hee®ee Demelees keÀejCe YeeJe Jee{er®³ee keÀeUele HewMee®es cetu³e Ieìle
Demeles. ef ÖeÀ[ceve®³ee celes Jejerue meg©Jeeleer®³ee oesve IeìkeÀele DeeefCe HewMee®³ee ceeieCeerle mece efoMesves
yeoue nesleele. lej veblej oesve IeìkeÀele DeeefCe HewMee®³ee ceeieCeerle J³emle efoMesves yeoue nesleele.
meebjeMe efÖeÀ[ceve®³ee celes mebHeÊeer efJ eefJeOe mJe©Heele OeejCe keÀjlee ³esles. Goe. Hewmee, jesKes,
MesDeme&, YeeweflekeÀ Jemlet DeeefCe ceeveJeer Yeeb[Jeue Fl³eeefo. J³ekeÌleer Jejerue ÒekeÀejele DeeHeu³ee mebHeÊeer®es
efJeYeepeve keÀ©ve peemleerle peemle meceeOeeve efceUefJeC³ee®ee Òe³elve k eÀjles.
efÖeÀ[ceve ³eeb®es HewMee®³ee ceeieCeer®es HeÀueve Heg{erueÒeceeCes: -
1d pMd = F P, rb,re, ,w, y,uPd t,   munotes.in

Page 72

72³esLes
md = HewMee®eer ceeieCeer
P=meeceev³e eEkeÀcele HeeleUer
rb =jesK³eeHeemetve efceUCeejs GlHeVe
re =MesDeme& Jejerue yeepeej J³eepe oj.1d pPd t,YeeweflekeÀ mebHeÊeerJejerue ceeveJeer Yeeb[JeueeMeer iegCeesÊej
P, dt
Y=SketÀCe mebHelleer
U= mebHeÊeer OeejCe keÀjCeeN³ee®³ee DeeJe[erefveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeejs, GHe³eesefielee efveOee&jerle
keÀjCeejs ®eue.
F=HeÀueve
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes HewMee®eer ceeieCeer ner JeemleJe efMeuekeÀermeeþer Demeles. l³eeb®eer ner HewMee®eer
ceeieCeer HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee DevegYeJepev³e HegjeJ³eeJej DeeOeejuesueer Deens. HewMee®eer ceeieCeer ner keÀe³ece
GlHeeVeeJej DeeOeejuesu eer Demetve J³ekeÌleer®es GlHeVe pemepemes Jee{le peeles. lemeleMeer HewMeeb®eer ceeieCeer
Jee{le peeles. Demes efÖeÀ[ceue ³eeb®es cele Deens.
6.6 meejebMe (SUMMARY )
DeLe&J³eJemLesleerue meJe& iejpeeb®eer Hetle&lee ner HewMeecegUs®e nesle Demeu³eeves Hew Mee®eer ceeieCeer kesÀueer
peeles. HejbHejeiele DeLe&Meeðe%ee®³ee celes Hewmee ns SkeÀ J³eJenej Hegle&les®es meeOeve Demeu³eeves efJeefvece³ee®³ee
nsletves l³eeuee ceeieCeer kesÀueer peeles. veJemeveeleJeeoer DeLe&Meeðe%eeb®³ee celes HewMee®³ee cetu³e mebû en ³ee
iegCeOecee&cegUs HewMeeuee ceeieCeer Demeles. kesÀvme meejK³ee DeLe&Meeðe%eeves HewMee®³ee ceeieCeer®es ÒeecegK³eeves
leerve cenÊJee®es nslet efJe®eejele Iesleues. lej efÖeÀ[ceve meejK³ee DeLe&Meeðe%eeves HewMee®³ee ceeiee&®ee efJe®eej
keÀjleevee He wMee®³ee YetefcekesÀuee cenÊJe efoues Deens.
6.7Ò e M v e (QUESTIONS)
1) HewMee®³ee ceeieCeer®ee kesÀvme®ee ¢ef<ìkeÀesve mHe<ì keÀje.
2) HewMee®³ee ceeieCeer®ee HejbHejeiele ¢ef<ìkeÀesve efJeMeo keÀje.
3) HewMee®³ee ceeieCeer®ee efÖeÀ[ceve ³eeb®ee ¢ef<ìke Àesve mHe<ì keÀje.

munotes.in

Page 73

73cee@[îegue -IV
7
J³eeHeejer yeBkeÀe
IeìkeÀ j®evee :
7.0 GefÎ<ìîes
7.1 ÒemleeJevee
7.2 J³eeHeejer yeBkesÀ®ee DeLe&
7.3 J³eeHeejer yeBkeÀe®eer keÀe³ex
7.4 HeleHewMee®eer efveefce&leer
7.5 jesKelee Je ueeYeoeef³elee
7.6 1990 -1991 Heemetve®³ee yeBkeÀ erie #es$eeleerue megOeejCee
7.6 meejebMe
7.7 ÒeMve
7.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
J³eeHeejer yeBkeÀeb®ee DeLe& ceenerle keÀ©ve IesCes.
J³eeHeejer yeBkeÀeb®eer keÀe³ex mecepetve IesCes.
HeleHewMee®³ee efveefce&leer®eer Òeef¬eÀ³ee mHe<ì keÀje.
yeBefkebÀie #es$eeleerue 1990 -91 Heemetve®³ee megOeejCeeb®ee Dee{eJee IesCes.
7.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
yeBkeÀ cnCepes HewMee®³ee J³eJenejebMeer efveie[erle Demeuesueer mebmLee. yeBkeÀe ueeskeÀebpeJeU He[tve
Demeuesuee eEkeÀJee GHe³eesieele vemeuesuee Hewmee i eesUe keÀ©ve pes ueeskeÀ ne Hewmee JeeHe© MekeÀleele DeMee
ueeskeÀebvee osTve lees GlHeeokeÀ keÀejCeemeeþer JeeHeje³euee ueeJeleele. Yeejleele DeeOegefvekeÀ yeBkeÀeb®eer
meg©Jeele 18J³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le Peeueer. megjJeeleeruee ³ee yeBkeÀe yeBkeÀeb ®³ee keÀe³ee&yejesyej®e
J³eeHeej HeCe keÀjle Demele. Yeejleeleueer Heefnueer yeBkeÀ `yeBkeÀ Dee@HeÀ eEnotmleeve'keÀuekeÀl³eele 1770 ceO³es
mLeeHeve Peeueer ner yeBkeÀ cesmeme& De@ueskeÌPeeb[j DeeefCe kebÀHeveerves mLeeHeve kesÀueer nesleer. KeN³ee DeLee&ve s
Yeejleer³eeb®³ee ceeuekeÀer®eer DeeOegefvekeÀ yeBkeÀ 1881 ceO³es `o DeeBOe keÀceefMe&³eue yeBkeÀ' mLeeHeve Peeueer.
DeeefCe l³ee veblej 1894 ceO³es Hebpeeye ve@Meveue yeBkesÀ®eer mLeeHevee Peeueer.munotes.in

Page 74

74befJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee DeKesjerme yeBkeÀe®es efJeMes efJeefMeä DeefLe&keÀ #es$eele keÀe³e&jle Peeuesu³ee efometve ³esleele.
[e@. S®e.Sue. neì& ³eeb®eer J³eeK³ee : ``yeBkeÀ cnCepes DeMeer J³ekeÌleer keÀer peer Deepe®³ee owvebefove
J³eJenejele ueeskeÀebkeÀ[t ve ®eeuet Keel³eeJej Hewmes mJeerkeÀejles Je p³ee J³ekeÌleeRveer Demee Hewmee þsJeuesuee Deens
l³eeb®es ®eskeÌme mJeerkeÀejles.''
Jee@uìj efueHeÀ ³eeb®eer J³eeK³ee : ``yeBkeÀ cnCepes DeMeer J³ekeÌleer eEkeÀJee mebmLee keÀer ueeskeÀeb®³ee
þsJeer mJeerkeÀej les Je l³ee l³eebveer ®eskeÀÜejs ceeefieleu³ee Demelee l³eebvee Hejle osles.''
7.2 J³eeHeejer yeBkesÀ®ee DeLe&
J³eeHeejer yeBkeÀ ner SkeÀ efJeÊeer³e mebmLee Demetve leer þsJeer efmJekeÀejles, Keeles mesJee HegjefJeles,
efJeefJeOe keÀpex GHeueyOe keÀ© ve osles. J³eeHeejer yeBkeÀeb®eer meeceev³e YetefcekeÀe cnCepes meJe&meeceev³eebvee DeeefCe
J³eJemee³eebvee DeeefLe&keÀ mesJee Òeoeve keÀjCes, DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ efmLejlee DeeefCe DeLe&J³eJemLes®eer
MeeMJele Jee{ megefveefM®ele keÀjCes. ³eem eboYee&le Heleefveefce&leer keÀjCes ns J³eeHeejer yeBkeÀeb®es meJee&le cenllJeHetCe&
keÀe³e& Deens.
mìsì yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee (SBI) ner Yeejleeleerue meJee&le ceesþer J³eeHeejer yeBkeÀ Deens.
7.3 J³eeHeejer yeBkeÀe®eer keÀe³e&s (FUNCTIONS OF COMMER CIAL
BANKS)
1.þsJeer mJeerkeÀejCes ë
J³eeHeejer yeBkeÀe Heg{erue leerve ÒekeÀej®³ee þsJeer eqmJekeÀejleele
De) ®eeuet þsJeer :
"sbJeeroejeuee ³ee Keel³eeJej efoJemeeletve Jeeìsue efleleke̳ee JesUe Hewmes Yejlee ³esleele Je keÀe{lee
³esleele. DeMeer mee s³e Demeu³eeves ³ee Keel³eeJejerue HewMee®ee yeBkesÀuee keÀpe& osC³eemeeþer HeÀejmee GHe³eesie
nesle veener. keÀejCe ³ee Keel³eeleerue Hewmes Keelesoej kesÀJne Je efkeÀleer keÀe{tve IesF&ue ³ee®ee vesce vemelees.munotes.in

Page 75

75l³eecegUs yeBkesÀuee ³ee Keel³eeleerue Hewm es oerIe& cegoleer®eer keÀpex osC³eeme GHe³egkeÌle þjle veener. cnCetve ³ee
Keel³eeJej keÀener yeBkeÀe cegUer®e J³eepe osle veenerle.
ye) ye®ele þsJeerë
þsJeeroejeme ³ee Keel³eeleerue Hewmes efoJemeeletve Jeeìsue efleleke̳ee JesUe keÀe{lee ³esle veenerl e.
DeeþJe[îeeletve SkeÀ eEkeÀJee oesve JesUe ³ee Keel³eeleerue Hewmes keÀe{C³eeme cegYee Demeles. lemes®e SkeÀe JesUer
peemleerle peemle efkeÀleer jkeÌkeÀce keÀe{eJe³ee®eer ³eeJejner yebOeves Demeleele. lemes®e ³ee Keel³eeletve peemle
Hewmes keÀe{eJe³ee®es Demeleerue lej yeBkeÀebvee lemes DeeOeer keÀUJeeJes ueeieles. ³ee Keel³eeleerue þsJeer®ee yeBkeÀevee
HeÀej GHe³eesie neslees. keÀejCe Jeeìsue efleleke̳ee JesUe Jeeìsue eflelekeÀer jkeÌkeÀce keÀe{C³eeme HejJeeveieer
vemeu³eeves ³ee Keel³eeleerue yejer®e c eesþer jkeÌkeÀce yeBkesÀ®³ee leey³eele jent MekeÀles. l³eecegUs yeBkesÀuee ner
jkeÌkeÀce efoIe& cegoleer®eer keÀpex osC³eeme GHe³egkeÌle þjles. cnCetve ³ee þsJeerJej yeBkeÀe ®eeuet Keel³eeJejerue
J³eepeeHes#ee peemle J³eepe osleele. meJe&meeOeejCeHeCes lee rve les mee[sleerve ìkeÌkesÀ J³eepe efoues peeles.
keÀ) cegole þsJeer :
³ee þsJeer yeBkeÀe efJeefMeä cegoleermeeþer eqmJekeÀejleele. meJe&meeOeejCeHeCes 1 ceefnvee les 5 JeHe³e¥le®³ee cegoleer®³ee þsJeer mJeerkeÀeju³ee peeleele. SKeeÐee efJeefMeä cego leermeeþer þsJeer þsJeu³ee keÀer
Keelesoejeuee cegole mebHeu³eeHetJeea l³eeleerue Hewmes keÀe{lee ³esle veenerle eEkeÀJee Yejlee ³esle veenerle. cegoleer
ÒeceeCes J³eepe efoues peeles. pej þsJe keÀceer cegoleermeeþer þsJeueer Demesue lej keÀceer J³eepe Je peemle
cegoleermeeþer þsJeueer Demesue lej peemle J³eepe efoues peeles. efJeefMeä cegole HetCe& Peeu³eeefMeJee³e
þsJeeroejeuee ³eeleerue Hewmee Hejle keÀjeJe³ee®ee vemeu³eeves ³ee þsJeerJejerue meJe&®e Hewmee yeBkeÀebkeÀ[s efJeefMeä
cegoleer He³e¥leefveef½ eleHeCes jenlees. l³eecegUs yeBkeÀevee ³ee þsJeerleuee Hewmee oerIe& cegoleermeeþer keÀpe& osC³eeme
Kee$eerves GHe³egkeÌle þjlees. DeLee&le l³eeJesUer ³eeþsJeerJej Jejerue oesve þsJeer Hes#ee peemle J³eepe efceUles.
2. keÀpe& osCesë
Jejerue leerve ÒekeÀej e®³ee þsJeerle þsJeuesuee Hewmee yeBkeÀe keÀpe& ©Heeves osles. lees keÀpe&©Heeves
Flejebvee osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. keÀejCe yeBkeÀe ³ee þsJeerJej J³eepe osleele. l³ee®eÒeceeCes yeBkeÀs®³ee peeies®es
Yee[s, He$eJ³eJenej ³eemeejKes Ke®e& HeCe Demeleele. l ³eecegUs yeBkesÀuee ÒeeHleer®es meeOeve MeesOeeJes ueeieles.
yeBkeÀeb®³ee ÒeeHleer®es cenÊJee®es meeOeve cnCepes Hewmes keÀpe& osTve J³eepe efceUefJeCes.
De) keÀpe&ë
J³eeHeejer yeBkeÀ J³eeHeeN³eebvee efJeefMeä cegoleerkeÀefjlee Hewmes keÀpee&T osles. DeMe er cegole leerve
ceefnv³eeHeemetve les oer[ oesve Jepegceuee, MesDeme&, keÀpe&jesKes, Fl³eeoer®³ee leejCeeJej keÀpe& efoues peeles.
ye) jesKe keÀpe&ë
jesKe keÀpe& ³ee ÒekeÀeje ®eer meg©Jeele ÒeLece mkeÀe@ìueB[ ceO³es Peeueer. lesLes ne ÒekeÀej HeÀej®e
ueeskeÀ efÒe³e Peeuee Deens. Yeejleelener ³ee keÀpee&®ee ÒekeÀej ueeskeÀefÒe³e Deens. yeBkeÀ DeeHeu³ee Keelesoejeuee
DeeJeM³ekeÀ Demesue lesJne þjeefJekeÀ jesKe jkeÌkeÀce keÀpe& cn Cetve osles. l³eeuee®e jesKe keÀpe& Demes
cnCeleele. Demes keÀpe& efou³eeJej yeBkeÀ keÀpe& oejekeÀ[tve Je®eveef®eÇer efuentve Iesles. l³eeefMeJee³e MesDeme&,
keÀpe&jesKes, Jemlet, oeefieves ³eemeejKes SKeeos leejCe HeCe Iesles. jesKe keÀpe& cnCetve pesJe{e r jkeÌkeÀce
keÀpe&oejeuee cebpetj kesÀuesueer Demeles leer l³eeuee Òel³e#eele jesKe mJe©Heele ve oslee l³eeb®³ee Keel³eeJejmunotes.in

Page 76

76pecee kesÀueer peeles. keÀpe&oej l³eeleerue Heeefnpes lesJne Heeefnpes lesJe{er jkeÌkeÀce veblej ®eskeÀves keÀe{t MekeÀlees.
³ee keÀ pee&®es SkeÀ cenÊJee®es JewefMeäîe cnCepes keÀpe&oej cebpetj Peeuesu³ee jkeÌkeÀcesHewkeÀer pesJe{er jkeÌkeÀce
G®euelees lesJe{îeeJej®e J³eepe DeekeÀejues peeles.
keÀ) efMeuekeÀerHes#ee p³eeoe jkeÌkeÀce keÀe{C³ee®eer meJeuele :
³eeuee DeefOekeÀp³ee ueeskeÀeb®eer yeBkesÀle Deieesoj Keeleer Demeleele. l³eebvee®e ner keÀpex efoueer peeleele. Keelesoejeuee,
l³ee®³ee Keel³eele pesJe{er jkeÌkeÀce efMeuuekeÀ Demeles l³eeHes #ee peemle jkeÌkeÀce meoj®eer meJeuele keÀpe&
cebpetj Peeu³eeme keÀe{lee ³esles. DeMeer peeoe jkeÌkeÀce keÀe{C³eeme yeBkesÀ®eer HejJeeveieer ueeieles. Je yeBkeÀ ³eesi³e
Demes leejCe IesTve leer osles.
3. ngb[er JeìJeCes :
J³eeHeeN³eeb®³ee ngb[îee JeìJegv e yeBkeÀe DeÒel³e#ejerl³ee SkeÀ ÒekeÀejs keÀpe&®e osleele. ceesþs J³eJenej
ns Hele Heentve kesÀues peeleele. DeMee JesUer Hele Heentve kesÀuesu³ee J³eJenejele OevekeÀesuee ngb[er keÀe{lee ³esles.
efJeefMeä leejKesuee OevekeÀes ves efJeefMeä jkeÌkeÀce ÐeeJe er Demes yebOeve Demeles. DeMee ngb[îee yeBkeÀe
eqmJekeÀejleele ngb[îeeb®eer jkeÌkeÀce Heentve l³ee®³ee keÀener ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce yeBkeÀ keÀpee&T mJe©Heele osle
Demeles.
4. HeleHewMee®eer efveefce&leerë
yeBkeÀe l³eeb®³eepeJeU pecee nesCeeN³ee þsJeer®³ee ceeO³eceeletve keÀpex JeeìHe keÀjleele. osJeIesJeer®es
J³eJenej HeleHewMee®³ee DeeOeejs nesle Demeu³eeves ceesþîee ÒeceeCeeJej Heleefveefce&leer nesles. yeBkeÀe Hele HewMee®eer
efveefce&leer Keeueerue oesve ceeiee&veer keÀjleele.
1) keÀpe& osTve
2) jesK³ee ®eer Kejsoer keÀ©ve
5. Keelesoejeb®eer nmlekeÀ cnCetve keÀe³ex
yeBkeÀ Keelesoejeb®³ee nmlekeÀ cnCetve l³eeb®³ee Jeleerves keÀener keÀe³ex Heej Hee[leele, l³eeleerue
keÀener Heg{erueÒeceeCes Deensle.
De) ®eskeÀves Hewmes HeeþefJeCesë
J³eeHeejele eEkeÀJee Flej J³eJenejele DeueerkeÀ[s HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej Guee{eueer nesleele.
l³eemeeþer ceesþceesþîee jkeÀcee SkeÀe ieeJeentve ogmeN³ee ieeJeeuee HeeþefJeC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles
ye) [^eHeÌìves Hewmes HeeþefJeCesë
ceefve Dee@[&jves Hewmes HeeþefJe C³ee®³ee meJe& iewjmees³eer ®eskeÀ ÒeceeCes [^eHeÌìves Hewmes HeeþefJeC³eevesner
otj nesleele. Hejbleg ®eskeÀHes#ee [^eHeÌìves Hesmes HeeþefJeCeeN³ee®es yeBkeÀ Keeles vemesue lejer ®eeueles. SKeeÐee
yeBkesÀle Hewmes Yejues keÀer leer yeBkeÀ lesJe{îee jkeÀc es®ee [^eHeÌì osles Je [^eHeÌì p³ee ieeJeer Hewmes HeeþJee³e®es
Demeleele lesLeerue MeeKesJej osles. [^eHeÌì cnCepes SkeÀe yeBkesÀves DeeHeu³ee ogmeN³ee yeBkesÀJej [^eHeÌìceO³es vecego
kesÀuesues Hewmes osC³eeefJe

Page 77

77keÀ) He$eeves Hewmes HeeþefJeCesë
®eskeÀ Je [^eHeÌì ÒeceeCes He$eeÜejs osKeerue Hesmes SkeÀe ieeJeentve ogmeN³ee ieeJeeuee HeeþefJeleele.
[) leejsves Hewmes HeeþefJeCesë
p³eeuee Hewmes HeeþJee³e®es les l³eeuee leeye[leesye efceUeJesle Demes DeeHeCeeme Jeeìle Demesue lej
yeBkeÀe leMeer J³eJemLee leejsves Hewmes HeeþJetve keÀjleele. DeLee&le DecegkeÀ DecegkeÀ J³ekeÌleeruee FlekesÀ FlekesÀ Hewmes
Ðee. Demes leejsves keÀUJeleevee meebekesÀeflekeÀ YeeF) efJeéemle cnCetve keÀece keÀjCes :
yeBkeÀeveer efJeéemle cnCetve keÀece keÀjCes ns DeveskeÀebvee ueeYeoe³ekeÀ Je GHe³egkeÌle þjues Deens.
SKeeÐee Keelesoejele ¿eele lej l³ee®³ee ce=l³eg He$eevegmeej l³eeb®³ee mebHeÊeer®es J³eJenej keÀjCes.
HeÀ) keÀpe& jesKes, MesDeme&, meesves -®eeboer Fl³eeoeR® eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀjCesë
yeBkeÀe DeeHeu³ee Keelesoejeb®³ee Jeleerves mejkeÀejer keÀpe& jesK³eeb®eer Kejsoer keÀjleele. lemes®e
Keelesoejebvee pesJne DeeHeues keÀpe&jesKes efJeketÀve ìekeÀeJe³ee®es Demeleele, lesJne yeBkeÀe l³ee efJeketÀve osleele.
l³eeÒeceeCes yeBkeÀe DeeHeu³ee Keelesoejebmeeþer efJeefJeOe kebÀHev³eeb®es MesDeme& Kejsoer keÀjleele eEkeÀJee l³eeb®eer
efJe¬eÀer keÀ©ve osleele, lemes®e meesves -®eeboer ³eemeejK³ee Oeeletb®eer osKeerue Kejsoer -efJe¬eÀer DeeHeu³ee
Keelesoejeb®³ee Jeleerves yeBkeÀe keÀjleele.
ce) J³eepe Je ueeYeebMe (ef[eÅJn[b[) ieesUe keÀjCesë
pes ueeskeÀ mejkeÀejer keÀpe&jesKes, efJeefJeOe kebÀHev³eeb®es MesDeme& Kejsoer keÀjleele, l³eebvee mejkeÀejer
keÀpe&jesK³eeJej J³eepe Je MesDeme& Jej ueeYeebMe efceUlees. Hejbleg Òe l³eskeÀ JeJ³eepe IesTve ³esCes eEkeÀJee efJeefJeOe kebÀHev³eebkeÀ[s peeTve ueeYeebMe DeeCeCes ns keÀìkeÀìer®es JesUKeeT keÀece
Demeles. ceie Demes ueeskeÀ DeeHeuee $eeme Jee®eefJeC³eemeeþer DeeHeu³ee yeBkeÀebvee J³eepe Je ueeYeebMe ieesUe
keÀjC³eeme meebieleele. ceie yeBkeÀe DeeHeu³ee Keelesoejebmeeþer ner keÀeces keÀjleele.
ve) Keelesoejebmeeþer Flej keÀeces ë
yeBkeÀe Keelesoejebmeeþer yejer®e Flej keÀeces keÀjleele. Goe. Keelesoeje®es efJec³ee®es nHles YejCes,
l³eeb®es k eÀj YejCes, l³eeb®³ee cegueeb®³ee MeeUe keÀe@uespe®eer HeÀer YejCes, lemes®e DeeHeu³ee Keelesoejebvee
HejosMeer peeC³eemeeþer HeemeHeesì& efceUJetve osCes, lemes®e HejosMeer ÒeJeemee®eer eflekeÀerìs osKeerue efceUJetve osCes
Fl³eeoer DeveskeÀ keÀeces yeBke Àe DeeHeu³ee Keelesoejebmeeþer keÀjerle Demeleele. DeMeer keÀeces keÀjC³eemeeþer keÀener
yeBkeÀe Lees[emee DeekeÀej Iesleele.
GHe³egkeÌle keÀe³exë
De) mesHeÀ ef[Hee@ef{ì Jne@uì :
DeveskeÀebpeJeU meesves, efnjs, ceeefCekeÀ, ceesleer F. oeieerves Demeleele. lemes®e keÀener Del³eble
cenÊJee®eer keÀeieoHe$es HeCe Demeleele. DeMeer ceewu³eJeeve Jemlet Je keÀeieoHe$es Iejer megjef#ele þsJeCes DeMeke̳e
Demeles. lesJne mees³e cnCetve yeBkeÀe DeMee Jemlet DeeHeu³eekeÀ[s megjef#ele þsJeC³ee®eer nceer osleele. DeMee
Jemlet Je keÀeieoHe$es yeBkesÀleerue mesHeÀ ef[Hee@efPeì Jne@uìceO³es (megjef#ele þsJeer®es KeCe) þsJeu³ee Demelee
megjef#ele jenleele.munotes.in

Page 78

78ye) ÒeJeemeer ®eskeÀë
ÒeJeemeele jesKe jkeÌkeÀce vesCes Oeeske̳ee®es Demeles. lemes®e jkeÌkeÀce HeÀej®e ceesþer Demes uelej
Oeeske̳ee yejesyej iewjmees³e HeCe nesles. ns ìeUC³eemeeþer yeBkeÀeb®es ÒeJeemeer ®eskeÌme GHe³egkeÌle þjleele. Demes
®eskeÌme keÀesCeeueener efceUleele. Demes ®eskeÌme ueneve -ceesþîee jkeÌkeÀcceeb®es efceUt MekeÀleele. ns ®eskeÌme®³ee
yeBkesÀletve Iesleuesues Demeleele. leer yeBkeÀ DeeHeu³ee Flej MeeKesJej eEkeÀJee ceesþceesþer ne@ìsume, efJeceeveleU ³ee
efþkeÀeCeer yeBkesÀ®es ÒeefleefveOeer cnCetve keÀe³e&s keÀjC³eebJej pejer efoues Demeues lejer les Flej$e HeCe JeìJetve Hewmes
efceUt MekeÀleele.
keÀ) Deeblejjeä^er³e J³eeHeej Je HejkeÀer³e ®eueve :
yeBkeÀe Deeblejjeä^er³e J³eeHeejele ceole keÀjleele. SKeeÐeeves HejosMeeletve ceeue Dee³eele kesÀuee
Demesue lej l³ee®es keÀeieoHe$es l³ee®eskeÀ[s Heesn®eefJeCes, l³ee®³eekeÀ[tve Hewmes Jemetue keÀ©ve HejosMeer
HeeþefJeCes DeMeer keÀeces keÀjleele. lemes®e Deeblejjeä^er³e J³eeHeejemeeþer ueeieCeejs HejkeÀer³e ®eueve
J³eeHeeN³eebvee GHeueyOe keÀ©ve osleele. l³ee®eÒeceeCes HejosMeele efMe#eCeemeeþer peeCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥vee Je
ÒeJeemeer ueeskeÀebvee Hej keÀer³e ®eueve efceUJetve osleele. p³ee yeBkeÀeb®³ee HejosMeele MeeKee Demeleele
l³eeb®³eekeÀ[tve ner keÀeces peemle ®eebieu³ee leNnsves Heej Hee[ueer peeleele.
5) nceer He$es osCesë
J³eeHeejer yeBkeÀe DeeHeu³ee Keelesoejebvee nceer He$es (Letter of Credi t)osC³ee®es keÀece
keÀjleele. cnCepes yeBkesÀle DeeHeu³ee Keelesoejeb®³ee ®eebieu³ee J³eJenejeefJekesÀuesueer efMeHeÀej®e nes³e.
7.4 HeleHewMee®eer efveefce&leer (CREDIT CREATION)
HeleHewMee®eer efveefce&leer ns J³ee Heejer yeBkeÀe®es SkeÀ cenÊJeHetCe& keÀe³e& Deens. yeBkeÀevee Hele HewMee®ee
keÀejKeevee cnCetvener keÀenerJesUe DeesUKeues peeles. Deelee DeeHeCe J³eeHeejer yeBkeÀe Hele HewMee®eer efveefce&leer
keÀMeer keÀjleele l³ee®³ee ³ee keÀe³ee&Jej keÀener ce³ee&oe Deensle keÀe Demeu³eeme ³ee ce³ee&oe keÀesCel³ee, SkeÀ®e
yeBkeÀ Demesue lej leer HeleHewmee efvecee&Ce keÀ© MekeÀles keÀe? yeBkeÀ J³eJemee³e He×leerle Hele HewMee®eer efveefce&leer
nesT MekeÀles. F. cegÐeeb®ee efJe®eej keÀ© yeBkeÀe Hele Hewmee keÀmee efvec ee&Ce keÀjleele ?
De) keÀpe& osTve
ye) jesK³eeb®eer Kejsoer keÀ©ve
yeBkeÀe ieesUe Peeuesu³ee þsJeerHewkeÀer meJe&®³ee meJe& þsJeer mJele:peJeU jesKe jkeÀces®³ee ©Heele þsJele
veenerle. yeBkeÀe cnCepes iegoeces veenerle keÀer p³ee ceO³es veesìe eEkeÀJee ® eueveer veeCeer DeeHeCe þsT MekeÀlees
DeeefCe F®íe Demesue lesJne keÀe{tve IesT MekeÀlees. FLes Hewmes þsJeC³eemeeþer DeeHeu³eeuee Yee[s ÐeeJes ueeiele
veener. meJe&meeOeejCele: ns ceev³e kesÀues peeles. keÀer yeBkeÀe DeeHeu³ee peJeU ieesUe Peeuesu³ee þsJe er keÀpe&
ceeiee³euee ³esCeeN³eebvee keÀpee&T osleele. þsJeeroej DeeHeu³ee þsJeer yeBkeÀebpeJeU þsJeleevee yeBkeÀebveer þsJeeroej
Hejle ceeieleerue lesJne þsJeer Hejle keÀjC³ee®³ee DeeéeemeveeJej efJeMJeemeeJej þsJeleele. yeBkeÀe peJeU®³ee
þsJeer Hejle nes leevee þsJeeroej DeeHeCe þsJeuesu³ee®e veesìe eEkeÀJee veeCeer Hejle ceeiele veenerle. þsJeeroej
SkeÀe®e JesUer DeeHeu³ee meJe& þsJeer keÀe{tve Iesle veenerle eEkeÀJee meJe&®e þsJeeroej SkeÀe®e JesUer DeeHeu³ee þsJeer
Hejle I³ee³euee ³esle veenerle. yeBkeÀ ebvee DevegYeJeeJe©ve ue#eele ³esles keÀer, efkeÀleer þsJeer Hejle ceeefieleu³eemunotes.in

Page 79

79peeleele. ³ee DevegYeJee®³ee DeeOeejs yeBkeÀe efkeÀleer þsJeer mJele: peJeU jesKe jkeÀces®³ee mJe©Heele þsJee³e®³ee
DeeefCe efkeÀleer keÀpee&T ¿ee®³ee ns þjJeleele Goe. yeBkes À®ee DevegYeJe Demesue keÀer pecee Peeuesu³ee þsJeer
HewkeÀer one ìkeÌkesÀ þsJeer þsJeeroej keÀe{tve Iesleele. lej yeBkeÀ pecee Peeuesu³ee MebYej ©He³eebHewkeÀer one ©He³es
jesKe þsJesue Je Gjuesues veJJeo ©He³es yeBkeÀ keÀpee&T osF&ue. ns veJJeo ©He³es ye BkeÀ jesKe jkeÌkeÀces®³ee
mJe©Heele ve oslee keÀpe&oeje®³ee veeJes þsJe efvecee&Ce keÀjles ³eeþsJeer HewkeÀer SkeÀ oMeebMe jkeÌkeÀce jesKe
jkeÀces®³ee mJe©Heele þsTve Gjuesueer jkeÌkeÀce keÀpee&T osles. DeMee ÒekeÀejs yeBkeÀe pecee Peeuesu³ee
ueneveMee þsJ eerb®³ee DeeOeejeJej ceesþer keÀpex osleele.
ceO³eJeleea yeBkesÀves SkeÀ ueeKe ©He³eeb®³ee jesK³eeb®eer Kejsoer kesÀueer Demes DeeHeCe ie=nerle Oe©.
ceO³eJeleea yeBkesÀves efouesuee SkeÀ ueeKe ©He³eeb®ee ®eskeÀ J³eeHeejer yeBkesÀle pecee kesÀuee. yeBkesÀl epecee nesCeeN³ee
³ee þsJeer ÒeeLeefcekeÀ þsJeer cnCetve DeesUKeu³ee peeleele. DeeHeCe Demes ie=efnle Oe© keÀer yeBkeÀebvee þsJeer®³ee
one ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce jesKe oeef³eÊJe efveOeer®³ee ©Heele þsJeeJeer ueeieles. Deelee ner yeBkeÀ SkeÀ ueeKe
©He³eebHewke Àer one npeej ©He³es jesKe oef³elJe efveOeer cnCetve þsJeles. DeeefCe Gjuesues veJJeo npeej ©He³es
keÀpee&T osF&ue. keÀpe& osleevee yeBkeÀ J³eepeojeuee veJJeo npeej ©He³eeb®ee ®eskeÀ osF&ue eEkeÀJee yeBkesÀle Keeles
GIe[tve l³eeb®³ee veeJes veJJeo npeej ©H e³especee keÀjsue. keÀpe&oej keÀpee&®es veJJeo npeej ©He³es l³ee
DeLeJee Dev³e yeBkesÀle pecee keÀjsue. ³ee þsJeer DevegJeele þsJeer cnCetve DeesUKeu³ee peeleele. yeBkeÀ ³ee þsJeer
HewkeÀer npeej ©He³es jesKe oeef³elJe efveOeer þsJeues Je Gjuesues Ske̳ee bSsMeer npeej ©He³es keÀpee&T osF&ue ns
Deske̳eeSsMeer npeej ©He³es eflemeN³ee yeBkesÀle pecee kesÀues peeF&ue. ner yeBkeÀ HeCe ³ee HewkeÀer one ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce
jesKeoeef³eÊJe efveOeer þsTve Gjuesueer jkeÌkeÀce keÀpee&T osF&ue ns ®e¬eÀ Demes®e ®eeuet j eefnu³eeme Debeflecele:
one ueeKee®³ee þsJeer efvecee&Ce nesleerue. ³ee HewkeÀer SkeÀ ueeKee®ee jesKeoeef³elJe efveOeer Demesue Je veT
ueeKee®eer keÀpex efoueer peeleerue.
Hele HewMee®eer efveefce&leer
munotes.in

Page 80

80HeleHewMee®³ee ce³ee&oe (Limitations of Creit Creat ion)
1) jesKeles®eer DeefYeueemeceepeeleerue ueeskeÀebvee jesKe HewMee®es DeekeÀDeJeuebyetve Demeles. lej ueeskeÀ owveboerve J³eJenej HeejbHeeefjkeÀ He×leerves Heej Hee[le Demeleerue eEkeÀJee ® eskeÀ
eEkeÀJee OeveeosMee SsJepeer jesKesves J³eJenej keÀjle Demeleerue lej cee$e ö þsJeer®es ÒeceeCe keÀceer nesTve
Heleefveceealeeruee ce³ee&oe ³esF&ue.
2) osMeevleie&le DeeefLe&keÀ efmLeleerë
osMeeleerue DeLe&J³eJemLes®es ef®e$e pej DeeMeeJeeoer Je efJ ekeÀemeeme HeesGÐeesie, J³eeHeej F. #es$eeb®eer Guee{eue Jee{sue. HeefjCeeceer yeBkeÀekeÀ[s keÀpee&®eer ceeieCeer Jee{sue
Heleefveefce&leer®ee Jesie Jee{sue ³ee Gueì osMeele ceboer®eer HeefjefmLeleer Demesue lej cee$e Heleefvec eealeer ceesþîee
ÒeceeCeeJej nesCeej veener.
3) GHeueyOe yeBkeÀeRie megefJeOeeë
osMeele yeBkeÀeb®³ee efJemleej Je MeeKee ³eeb®eer mebK³ee pesJe{er peemle lesJe{s DeeefLe&keÀöJ³eJenej
peemle nesleele. lesJe{er Heleefveefce&leer peemle nesles Gueì yeBkeÀe®³ ee MeeKee keÀceer Demeleerlej Heleefveefce&leeruee
ce³ee&oe ³esles.
4) iegbleJeCegkeÀ megefJeOeeë
DeuHekeÀeueerve iegbleJeCetkeÀ meeOeveeb®ee efJekeÀeme efkeÀleHele Peeuee Deens. ³eeJej Heleefveceealeer
DeJeuebyetve Demeles. DeveskeÀoe DeMeer DeuHekeÀeuee rve iegbleJeCetkeÀer®eer meeOeves GHeueyOe Demeu³eeves yeBkeÀebvee
jeKeerJe efveOeer ceesþîee ÒeceeCeeJej yeeUieeJee ueeielees. HeefjCeeceer Heleefveceealeer DeuHe nesles.
5) jesKe jeKeerJe efveOeer®es ÒeceeCeë
J³eeHeejer yeBkeÀebvee DeeHeu³ee peJeUerue Ò eeLeceerkeÀ þsJeerHewkeÀer efkeÀleer jkeÌkeÀce SketÀCe jeKeerJe
mJe©Heele peJeU yeeUieeJeer ueeieles. ³eeJejner Heleefveefce&leer®es ÒeceeCe DeJeuebyetve Demeles. pej yeBkesÀme
DeefOekeÀ jeKeerJe efveOeer peJeU yeeUieCes DeeJeM³ekeÀ Demesue lej Heleefvecee aleer ceesþîee ÒeejCeeJej nesCeej
veener.
6) ÒeeLeefcekeÀ þsJeer®es ÒeceeCeë
yeBkeÀebvee Heleefveceealeermeeþer peveleskeÀ[tve þsJeer®³ee mJe©Heele Hewmes efceUCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
ÒeeefLekeÀ þsJeer®³ee ÒeceeCeeJej yeBkeÀeb®eer Heleefveefce&leer #ecel ee DeJeuebyetve Demeles pej ÒeeLe&efcekeÀ þsJeer®es ÒeceeCe
DeuHe Demesue lej Heleefveefce&leer DeuHe ÒeceeCeele nesles.
7.5 jesKelee Je ueeYeoeef³elee (LIQUIDITY & PROFITABILITY)
DeeHeCe ³eeHetJeea Heeefnues keÀer yeBkeÀe ûeenkeÀeb®³ee þsJeer ieesUe ke Àjleele. HeCe yeBkeÀ ner HewMee®eer
ieesoeces vemeleele. yeBkeÀe pecee Peeuesu³ee þerJeeRJej J³eepe osleele. ns J³eepe osC³eemeeþer yeBkeÀebvee keÀener
Hewmee keÀceJeeJee ueeielees. DeeHeCe ns Heeefnues keÀer yeBkeÀe pecee Peeuesu³ee þsJeeR®³ee DeeOeejs He le Hewmee efvecee&Ce
keÀjleele DeeefCe ûeenkeÀebvee keÀpex osleele.munotes.in

Page 81

81ûeenkeÀ DeeHeu³ee þsJeer yeBkeÀsuee HetCe& met®evee ve oslee keÀe{tve IesT MekeÀleele. ûeenkeÀebveer Hejle
ceeefieleu³eeJej l³eeb®³ee þsJeer Hejle keÀjCes ner yeBkesÀ®eer peyeeyeoejer Dem eles. SKeeÐee þsJeeroejeuee yeBkesÀve
Hejle HeeþJeues, l³eeb®³ee þsJeer Hej keÀje³euee DemeceLe&lee oeKeJeueer lej mebHetCe& yeBkeÀ J³eJemee³e Oeeske̳eele
³esT MekeÀlees. DeLee&le meJe&®e þsJeeroej SkeÀe®e JesUer DeeHeu³ee þsJeer Hejle ceeiee³euee ³esle v eenerle. ³ee
þsJeeroejeb®eer ceeieCeer HetCe& keÀjC³eemeeþer yeBkeÀevee mJele:peJeU HegjsMee þsJeer þsJeeJ³ee ueeieleele.
yeBkeÀevee þsJeeroejeb®³ee þsJeerJej J³eepe ÐeeJes ueeieles. ³eemeeþer HegjsMeer jesKelee mJele: peJeU
þsJeu³eeveblej Gjuesu³ee þsJee r ueeYeoeef³elesmeeþer iegbleJeu³ee peeleele. yeBkeÀevee jesKelee DeeefCe
ueeYeToeef³elJe ³ee ceO³es meceleesue meeOeeJee ueeielees. yeBkeÀeb®es ³eMe ueeYelee DeeefCe jesKelee ³eeb®³eeleerue
³eesi³e meceleesueeJej®e DeJeuebyetve Demeles. yeBkeÀeveer jesKel esJej Yej efouee lej ueeYelee keÀceer nesles. yeBkeÀebvee
DeeHeuee Ke®e& YeeieC³ee FlekeÀener veHeÀe ve efceUeu³eecegUs yeBkeÀe mebkeÀìele ³esleele. ³ee efJe©× veHe̳eeJej
eEkeÀJee ueeYelesJej Yej efouee Je meJe& þsJeer iegbleJeu³eeJej jesKelee keÀceer nes Tve þsJeeroejeb®eer ceeieCeer HetCe& ve
keÀjlee Deeu³eecegUs Oeeske̳eele ³esleele. yeBkeÀeveer efouesu³ee DeefJeJeskeÀer keÀpee&cegUs yeBkeÀeb®eer megjef#elelee
Oeeske̳eele ³esles.
jesKelee DeeefCe ueeYeoeef³elee ner oesvner HejmHej efJejesOeer ÊeÊJes D eens. ³ee oesvner leÊJee®ee
mecevJe³e meeOeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. yeBkeÀeveer keÀesCel³eener mJe©Heele DeeefCe efkeÀleerner jesKelee þsJeuesueer
Demeueer lejer meJe&meeOeejCe HeefjefmLeleerle ner jesKelee DeveeJeM³ekeÀ Jeeìles DeeefCe pesJne þsJeeroejeb® ³ee
efJeéeemeeuee OekeÌkeÀe yemeuesuee Demelees lesJne ner jesKelee DeHetjer Jeeìles.
yeBkeÀe efkeÀleer jesKelee þsJeleerue ns Keeueerue IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles.
1. yeBkeÀeb®³ee þsJeerleerue owvebefove ®e{Gleej
2. ûeenkeÀeb®³ee keÀpee&®³ee iejpee leerue HeefjJele&veMeeruelee DeeefCe
3. og³³ece þsJeeR®es mJe©He
meJe&meeOeejle: yeBkeÀe DeeHeu³ee eEpeoieer jesKeles®³ee Glejl³ee ¬eÀceeves þsJeleele. eEkeÀJee ogmeN³ee
Meyoele p³ee eEpeoieer®es ©Heeblej jesKes HewMeele leeye[leesye keÀjlee ³esles DeMee iegbleJeCegkeÀe ÒeLece DeeefCe
l³eeveblej keÀceer keÀceer jesKelee Demeuesu³ee iegbleJeCegkeÀe oeKeJeu³ee peeleele. Goe. yeBkeÀe DeeHeu³eepeJeU
veeCeer Je veesìeb®³ee mJe©Heele jesKe jkeÌkeÀce þsJeleele eEkeÀJee ceO³eJeleea yeBkesÀpeJeU þsJeer þsJeleele. c eO³eJeleea
yeBkeÀpeJeU®³ee þsJeer keÀOeerner jesKe jkeÀces®³ee ©Heele keÀe{tve Ieslee ³esleele. yeBkeÀe ³ee þsJeer cnCepes jesKe
Hewmee neleele DemeCes Demes ceeveleele. meJe& J³eeHeejer yeBkeÀevee mebkesÀleevegmeej eEkeÀJee keÀe³eÐeevegmeej keÀener
þsJeer ceO³eJeleea yeBkesÀpeJeU þsJeeJ³ee ueeieleele. J³eeHeejer yeBkeÀebJej Demeuesu³ee þsJeer þsJee³e®³ee yebOeveecegUs
ceO³eJeleea yeBkesÀuee HeleefveceealeerJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®³ee DeefOekeÀeje®ee DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs JeeHej
keÀ©ve Ieslee ³esle es. ³ee eEpeoieer Heemetve ueeYeoeef³elee efceUle veener.
yeBkeÀe Del³eble DeuHekeÀeUemeeþer keÀpex osleele. megjef#eleles®eer ner ogmejer jsKee Demeles. Fbiueb[
ceO³es ner keÀpe&s Money at call and Short notice cnCet DeesUKeueer peeleele. ner keÀpex
ÒeecegK³eeves ngb[er ie=ns, jesKes, oueeue, ueneve oueeue F. keÀ[tve Iesleueer peeleele. ner keÀpex keÀebner
leemeeHeemetve SkeÀ oesve efoJemee®³ee cegoleer®eer Demeleele. yeBkeÀe iejpe Yeemesue lesJne ner keÀpex Hejle IesT
MekeÀles. ³ee keÀpee&®eer ueeYeoeef ³elee keÀceer Demeles. HeCe Heefnu³ee ÒekeÀej®³ee eEkeÀJee jesKe jkeÌkeÀce peJeU
þsJeC³eeHeemetve efceUCeeN³ee ueeYeoeef³eles Hes#ee peemle Demeles.munotes.in

Page 82

82ngb[îee JeìefJeCes ner eflemeN³ee ¬eÀceeb®eer eEpeoieer Deens. cegole Yeju³eeveblej ngb[îee JeeìJeu³ee
peeleele DeeefCe yeBkeÀeb®³ee iegbleJeCegkeÀe cegkeÌle nesleele. ³eeceO³es jepekeÀesef³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee ÒekeÀej®³ee iegbleJeCegkeÀebceO³es ueeYeoeef³elee peemle Demeueer lejer jesKelee keÀceer
Demeles.
yeBkeÀeb®³ee iegbleJeCegkeÀeb®ee ¬eÀce ³eeveblej ³eslees. ³ee iegbleJeCegkeÀe ÒeecegK³eeves mejkeÀejer jesK³eeletve
kesÀu³ee peeleele. ³ee iegbleJeCegkeÀebHeemetve efveef½ele GlHeVe efceUles. cnCetve ns jesKes GÊece jesKes cnCetve
DeesUKeues peeleele. ³ee iegb leJeCegkeÀe megjef#ele Demeleele. ³ee iegbleJeCegkeÀebceO³es OeeskeÀe vemelees. cnCetve ³ee
iegbleJeCegkeÀe DeveskeÀ osMeeleerue yeBkesÀle Òeer³e Demeuesu³ee efometve ³esleele. YeejleemeejK³ee osMeele efpeLes
iegbleJeCegkeÀer®es Dev³e ceeie& GHeueyOe veene rle efleLes yeBkeÀe DeeHeu³ee iegbleJeCegkeÀeb®ee ceesþeYeeie mejkeÀejer
jesK³eele iegbleJeleele ³ee jesK³eeb®eer jesKelee ³ee HetJeea®³ee eEpeoieerHes#ee keÀceer Demeueer lejer ueeYeoeef³elee
peemle Demeles.
yeBkeÀe DeeHeu³ee ûeenkeÀebvee JesieJesieȳee keÀejCeebmeeþer keÀpex osleele. ner keÀpex DeefOekeÀpe&
mJe©Hee®eer ner Demeleele. ³ee ÒekeÀej®³ee iegbleJeCegkeÀebHeemetve GlHeVe DeefOekeÀ efceUles. HeCe jesKelee cee$e
Del³eble keÀceer Demeles. ³ee iegbleJeCegkeÀebleuee OeeskeÀe peemle Demelees.
yeBkeÀeb®³ee leeUs yeboele oeef³elJe DeeefCe eEpeoieer®eer yeepet Keeueerue ÒeceeCes oeKeJeuesueer Demeles.
yeBkesÀ®³ee leeUsyeboele iegbleJeCegkeÀeveblej oeKeJeuesu³ee oesve ceÊee HeÀefve&®ej Je efHeÀkeÌMe®ej uesKee
DeeefCe Fceejleer Je Heefjmej ³eeleerue iegbleJeCegkeÀer®eer jesKelee Del³eble keÀceer Demeles.
yeBkeÀeb®³ee eEpeoieer®³ee yeepetkeÀ[s Heeefnu³eeme ue#eele ³esF&ue keÀer De ÒekeÀej®³ee iegbleJeCegkeÀebkeÀ[tve
HeÀ ÒekeÀej®³ee iegbleJeCetkeÀebkeÀ[s peele Demeleevee iegbleJeCetkeÀeHeemetve efceUCe ejsGlHeVe ¬eÀcee ¬eÀceeves Jee{le
iesuesues efomeles. ³ee efJe©× HeÀ Heemetve De keÀ[s peeleevee jesKelee Jee{le iesuesueer efometve ³esles. yeBkeÀebvee
jesKelee DeeefCe ueeYeoeef³elee ³eeb®³eele meceleesue meeOeeJee ueeielees. ³ee®ee DeLe& yeBkeÀebvee De eHeuee
J³eJemLeeHeve Ke®e& Yeeiesue, þsJeerJej J³eepe oslee ³esF&ue Je YeeieOeejkeÀebvee ueeYeebMe oslee ³esF&ue ³esJe{s
GÊHeVe l³eebveer kesÀuesu³ee iegbleJeCegkeÀebHeemetve efceUles ns HeneJes ueeieles DeeefCe ³ee®e yejesyej DeeHeu³ee þsJeer
Hejle ceeiee ³euee Deeuesues þsJeeroej efJevcegKe peeCeej veenerle. FlekeÀer jesKelee þsJeeJeer ueeieles.munotes.in

Page 83

83jesKeles®es cenÊJe yeBkeÀebveer DeeHeueer eEpeoieer JesieJesieȳee ÒekeÀejele efkeÀleer $eÝCeele þsJeeJeer ³ee
yeeyeleerle Òel³eskeÀ osMeele DeeefCe yeBkeÀe yeBk eÀe efYeVelee Demet MekeÀles. FlekesÀ®e veJns lej GÐeesiee®³ee
efmLeleervegmeej ns $eÝCe yeoueles. yeBkeÀepeJeU ö peemle Demesue lej yeBkeÀe®ee DeelceefJeéeeme Jee{lees HeCe
veHeÀe cee$e keÀceer neslees. yeBkeÀe DeeHeu³ee eEpeoieer®ee keÀener Yeeie lejue e EkeÀJee jesKelee Demeuesuee lej
þsJeles®e HeCe l³ee yejesyej ueeskeÀeJej efJeéeemeeuee OekeÌkeÀe Heesn®eCeej veener Je efJeéeeme ¢{ nesF&ue ³ee®eer
keÀeUpeer Iesleele. yeBkeÀevee þsJeeroeje®³ee keÀue ue#eele IesCes cenÊJee®es Demeles þsJeeroejeb®eer pesJne Kee$eer
Demeles keÀer DeeHeu³ee þsJeer Hejle efceUleerue lesJne les þsJeer Hejle ceeieC³eemeeþer ³esle veener. þsJeeroeje®³ee
ceveele efJeéeeme efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer yeBkeÀebvee cegkeÌleHeCes keÀpe& osCes ³eesi³e þjles. yeBkeÀe mebkeÀìele ³esleele
lesJne ceO³eJeleea yeBkeÀ ceoleermeeþer ³esles. þsJeer®³ee efJecee GlejJeuee Demesue lej þsJeeroejeb®³ee ceveele
yeBkeÀebJej efJeéeeme Jee{e³euee ceole nesles.
7.6 1990 -1991 Heemetve®³ee yeBkeÀerie #es$eeleerue megOeejCee (BANKING
SECTOR REFORMS SINCE 1990-1991)
jeä^er³eerkeÀjCe ne Yeejleer³e yeBkeÀe®³ee efJekeÀemeeleerue SkeÀ SsefleneefmekeÀ DeeefCe cenlJeHetCe& ìHHee
Deens. Yeejleeleerue yeBkeÀerie J³eJemLes®ee efJekeÀeme JneJee ³ee ¢yeBkeÀerie#es$eeleerue meg OeejCee ³eeceO³es ÒecegKe oesve efYeVe ìHHes Deensle. Heefnuee ìHHee cnCepes 1991 ®³ee
vejefmebnce meefceleer®³ee DenJeeue DeeefCe ogmeje ìHHee cnCepes 1998 ®³ee vejefmebnce meefceleer®³ee
efµeHeÀejµeer DeLee&le yeBkeÀerie #es$eeleerue mLew³e& DeeefCe keÀe ³e&#ecelee (Stability and Effliciency)
megOeejC³ee®ee ¢äerves vejefmebnce meefceleer DenJeeue 1991 DeeefCe 1998 cenÊJeHetCe& DeeefCe DeeJeµ³ekeÀ
Deens.
De) 1991 ®ee vejefmebnce meefceleer DenJeeue -yeBkeÀerie #es$eeleerue megOeejCee®ee Heefnuee ìHHee:
Yeejleer³e yeBkeÀerie#es$eele Deecegueeûe yeoue Ie[JeC³eemeeþer Heg{erue keÀener cegÎîeebJej vejefmebnce
meefceleerves efµeHeÀejµeer meeoj kesÀu³ee.
1) yeBkeÀe®eer GlHeeokeÀlee DeeefCe keÀe³e&#ecelee Jee{JeCes.
2) J³eepeeJejerue efve³eb$eCes otj keÀjCes.
3)Yeeb[Jeuee®eer He³ee&Hlee Jee{JeCes.
4) yeBkeÀerie J³eJemLes®es me#eceerkeÀjCe keÀjCes.
5) Yeeb[Jeueyeepeejeb®es efµeLeerefuekeÀjCe.
6) veJeerve efJeÊeer³e mebmLeeJej efve³eb$eCe þsJeCes.
Jeefjue meefceleerleerue efµeHeÀejµeeR®ee mejkeÀejves keÀener Debµ eer eqmJekeÀej kesÀuee. ³ee
efµeHeÀejµeervegmeej mejkeÀejves p³ee keÀener megOeejCee kesÀu³ee l³ee Heg{erueÒeceeCes.
1) jesKeerJe efveOeer DeeefCe JewÐeeefvekeÀ jesKelee efveOeer®³ee ÒeceeCeele yeoue.
1991 ceO³es JewOeeefvekeÀ jesKelee efveOeer®es ÒeceeCe 38.5 ìkeÌkesÀ nesles les 1997 ceO³es 25
ìkeÌkesÀ FlekesÀ keÀceer keÀjC³eele Deeues. l³ee®eÒeceeCes jesKes jeKeerJe efJeOeer®es ÒeceeCe 15 ìkeÌkesÀ Je©ve 5
ìkeÌkesÀ He³e¥le keÀceer keÀjC³eele Deeues. l³eecegUs yeBkeÀekeÀ[s DeefleefjkeÌle efveOeer GHeueyOe Peeuee, meenpeerkeÀ®e
l³eecegUs J³eeHeejer yeBkeÀe®eer jesKelee Je ueeYelee Jee{ueer.munotes.in

Page 84

842) mHeOee&lcekeÀlee:
yeBkeÀeRie #es$eele keÀpe&HegjJeþe keÀjCes, þsJeer ieesUe keÀjCes ³ee yeeyele mHeOee& efvecee&Ce JneJeer
³eemeeþer Keepeieer J³eeHeejer yeBkeÀevee me eJe&peefvekeÀ #es$eeleerue yeBkeÀe yejesyej mHeOee& keÀjC³eeme HejJeeveieer
osC³eele Deeueer. lemes®e J³eepeeJejerue efve³eb$eCesner mejkeÀejves otj kesÀueer.
3) Yeeb[Jeueer DeeefCe cepeyetleerkeÀjCe:
J³eeHeej yeBkeÀeveer DeeHeu³ee Yeeb[Jeuee®ee DeeefLe&k eÀ Hee³ee cepeyetle keÀjeJee ³eemeeþer DeeHeu³ee
efkeÀceeve DeeJeµ³ekeÀ Yeeb[JeueÒeceeCe efveOeerle Jee{ keÀjC³eemeeþer Kegu³ee yeepeejele Yeeie Yeeb[Jeuee®eer
efJe¬eÀer keÀ©ve efveOeer GYeejC³ee®eer HejJeeveieer osC³eele Deeueer.
4) ÒeOeev³e #es$eeuee ne sCeeje keÀpe&HegjJeþe:
mejkeÀej Je ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[tve nesCeeN³ee DeeosµeelcekeÀ keÀpe&HegjJeþîeecegUs DeveskeÀ J³eeHeejer
yeBkeÀeb®³ee GlHeVe ve osCeeN³ee efpeboieerle NPAJee{ nesles. lemes®e l³eeb®es veHe̳ee®es ÒeceeCener keÀceer nesles.
cnCetve DeeosµeelcekeÀ keÀpe&HetjJeþe ns OeesjCe yeouetve ÒeeOeev³e #es$ee®³ee keÀpe&HegjJeþîee®es ÒeceeCe 40
ìkeÌkesÀ Je©ve ìHH³eeìHH³eeves 10 ìkeÌkesÀ He³e¥le keÀceer keÀjC³eele Deeues. lemes®e l³eemeeþer ueJeef®ekeÀ
J³eepeoj OeesjCener eqmJekeÀejC³eele Deeues.
5) ogye&ue yeBkeÀe®eer HegveyeebOeCeer DeeefCe HegvepeerJeve:
p³ee J³eeHeejer yeBkeÀe leesìîeele Deensle DeeefCe l³eeb®eer GlHeVe osC³eele efpeboieer 24.7 ìkeÌkesÀ
Hes#ee DeefOekeÀ Deens. Deµee yeBkeÀe®eer 1994 ceO³es Hegvej&®evee keÀjC³ee®ee efveCe&³e I esC³eele Deeuee. Deµee
yeBkeÀemeeþer efpeboieer Hegve&j®evee efveOeer®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. lemes®e l³eebeve DeboepeHe$ekeÀeletve
ceole efveOeer osC³ee®ee efveCe&³e mejkeÀejves Iesleuee.
6) J³eeHeejer yeBkeÀebJej He³e&Jes#eCe keÀjCeejs ceb[U:
J³eeHeejer yeBkeÀe®eer Òeieleer DeeefCe l³eebveer HegjefJeuesu³ee megefJeOee (FbìvesìyeBkeÀerie, FueskeÌì^eefvekeÀ
yeBefkebÀie mesJee) ³eeJej HegCe&HeCes efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer He³e&Jes#ekeÀ ceb[Ue®eer mLeeHevee keÀjC³eele efve³eb$eCe
þsJeC³eemeeþer He ³e&Jes#ekeÀ ceb[Ue®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
Jeefjue megOeejCeebefµeJee³e J³eepeeJejerue efve³eb$eCe, ve Jemetue nesCeejer keÀpex GlHeVe ve osCeejer
efpeboieer (NPA) Fl³eeoerceO³es Deecegueeûe megOeejCee Ie[tve Deeu³ee.
ye) 1998 ®ee vejefmebnce m eefceleer DenJeeue -yeBkeÀerie #es$eeleerue megOeejCeeb®ee ogmeje ìHHee:
1991 veblej®³ee Jevejefmebnce meeefceleerves ogmeje DenJeeue meeoj kesÀuee ³ee DenJeeueele meefceleerves neer cenÊJeHegCe&
efvejer#eCeeb®eer veesWo kesÀueer. peeieeflekeÀ efJeÊeer³e yeoueeb®³ee DeeJneveebvee leeW[ osC³eemeeþer DeLe&J³eJemLee
me#ece keÀjC³eemeeþer SkeÀ ÒeyeU Je keÀe³e&#ece efJeÊeer³e ÒeCeeueer Yeejleele DemeCes iejpes®es Deens, cnCetve®e
yeBkeÀeRi e Je efJeÊeer³e #es$eele meelel³eeves megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee ¢äerves meefceleerves Het{erue
efµeHeÀejmeer kesÀu³ee.
1. mebmLeelcekeÀ mebyebOeerkeÀjCeemeeþer GlHeVe ve osC³eeN³ee efpeboieer®es Non Performing Assets
keÀceer keÀjCes DeeefCe efpebo ieer Hegvej&®evee efveOeeruee ®eeuevee osCes.munotes.in

Page 85

852. yeBkeÀ efpeboieer DeeefCe keÀpe&efJeYeeieCeer ³eeb®ee opee& Jee{efJeCes.
3. Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ yeBkeÀeceO³es mHeOee&lcekeÀlee DemeeJeer.
4. yeBkeÀerie #es$eeleerue Heefnu³ee ìHH³eeleerue megOeej Cee DenJeeueele meg®eJeuîeeÒeceeCes efJeÊeer³e J³eJemLesµeer
j®evee megJ³eJeefmLele DemeeJe³eeme Heeefnpes keÀer pesCeskeÀ©ve Deeblejjeä^er³e mlejeJej ceesþîee J³eeHeejer
je<ì^er³e yeBkeÀe DeeefCe YeewieesefuekeÀ efJeYeeieevegmeej GJe&efjle ueneve yeBkeÀe DemeeJ³eele cee$e Yeejlee®³ee
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee ¢äerves ceesþîee yeBkeÀe DeeefCe ueneve yeBkeÀe ³eeb®³ee keÀe³e&ÒeceeCeueerceO³es
HejmHej Demee Ieefveÿ mebyebOe Demeuee Heeefnpes.
5. yeBkeÀerie J³eJemLes®eer efJeÊeer³e#ecelee DeeefCe ueeYelee Je e{JeC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.
6. keWÀefê³e keÀe³e&ue³e Je µeeKee keÀe³e&ue³eeleerue lebef$ekeÀ efJekeÀemeeme ÒeeOeev³e osCes l³eeb®eer keÀe³e&#ecelee Je
GlHeeokeÀlee Jee{JeCes lemes®e yeBkeÀe®³ee mebieCekeÀerkeÀjCee®ee Jesie Jee{JeC³eemeeþer Òe³elve Pee ues
Heeefnpes. l³eemeeþer keÀe³e&#ece DeeefCe J³eJemeeef³ekeÀ J³ekeÌleeR®eer vesceCetkeÀ keÀjCes, efµe#eCe Òeefµe#eCe,
vesceCetkeÀ DeeefCe ceesyeouee ³eeJej HegveefJe&®eej nesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
7. yeBkeÀ keÀe³e&ÒeceCeeueerle ueJeef®ekeÀlee DeeefCe mJe e³eÊee Jee{JeC³eeJej ue#e efoues Heeefnpes. lemes®e
jepekeÀer³e nmle#esHe vemeeJee. ³ee ¢äerves yeBkeÀe®³ee keÀe³e&ÒeCeeueer DeeefCe J³eJemLeeHevee ceO³es yeoue
nesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
8. efoJeeUKeesjeruee ÒeefleyebOe IeeueJeC³ee®³ee ¢äerves Òe³elve keÀ jCes.
9. megOeejCeekeÀe³e&¬eÀceelebie&le ûeeefceCe DeeefCe veeiejer Yeeieeleerue Yeeb[Jeueer DeeefCe keÀpe&yeepeejeb®³ee
efJe¬esÀleerkeÀjCeeuee ÒeeOeev³e efoues Heeefnpes. efJe¬eWÀoerkeÀjCe ne He³ee&³e Keepeieer DeuHeeefOekeÀej DeeefCe
µeemekeÀer³e SkeÀee fOekeÀej ³ee oesLees[ke̳eele, ogmeN³ee ìHH³eeleerue efJeÊeer³e #es$eeleerue megOeejCee, yeBkeÀe®es meJeueerkeÀjCe, yeBkeÀerie
keÀe³e&ÒeCeeueer®es megueYeerkeÀjCe leebef$ekeÀ efJekeÀeme Je ceeveJeer meeOeveeb®ee efJekeÀe me ³eeJej Yej osleele.
³eeefµeJee³e He×leerjHeCes cetu³es DeeefCe efJeÊeer³e mebmkeÀ=leer®es mebJeOe&ve kesÀu³eeefµeJee³e lemes®e ueeskeÀebvee peemle
efJeÊeeSsJepeer ³eesi³e efJeÊe ns keÀmes Þes³emkeÀj Deens. ³eeyeeyele Òeefle#eCe efou³eeefµeJee³e efJeÊeer ³e #es$eeleerue
megOeejCee DeHegN³eeb®e jenleerue.
1998 vejefmebnce meefceleer®³ee DenJeeuee®eer DebceueyepeeJeCeer (Implimentation
of Narsimhan Committee Recommendation)
1. J³eeJemeeef³ekeÀ efJeefJeOelee meeOeueer iesueer. (J³eeJemeeef³ekeÀ efJemleej iegbleJeCetkeÀ mesJee, ¬esÀ[erì keÀe[&,
Hee³eeYetle GÐeesieebvee HegjJeþe F.)
2. leb$e%eeve efJeceesyeeF&ue yeBkeÀerie F.)
3. J³eeJemeeef³ekeÀ ieefleefµeuele scegUs peeieeflekeÀ opee& ieeþlee Deeuee.
4. yeBkeÀe®es efJeueerveerkeÀjCe (Bank Merger’s) ÒemleeJe 2005 ceO³es Deceueele DeeCeuee iesuee.
(meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue yeBkeÀ Dee@HeÀ Fboesj DeeefCe yeBkeÀ Dee@HeÀ meewjeä^ ³ee Yeejleer³e mìsì yeBkesÀle
efJeueerve keÀjC³eele Deeu³ee Deensle)
5. yeBkeÀeRie #es$eeleerue mHeOee&lcekeÀlee Jee{JeC³ee®³ee GÎsµeeves yeBkeÀeleerue efJeosµeer iegbleJeCetkeÀer®es ÒeceeCe
(FDI 7.4%) Jee{JeC³eele Deeues.munotes.in

Page 86

866. yeBkeÀe®es me#ceerkeÀjCe keÀjC³ee®³ee ¢äerves OeeskeÀe J³eJe mLeeHeve (Risk Management)
OeesjCee®eer DecebueyepeeJeCeer ÒeYeeJeerHeCes nesleevee efometve ³esle Deens.
Lees[ke̳eele vejefmebnce meceerleer DenJeeue 1991 Je 1998 ³eeleerue efµeHeÀejµeervegmeej
megOeejCee Ie[tve Deeu³ee l³eecegUs yeBkeÀerie #es$eele D evegketÀue Demes Deecetueeûe yeoue Ie[tve Deeues Deensle.
7.6 meejebMe (SUMMARY)
Òemlegle ÒekeÀjCeeceO³es, J³eeHeejer yeBkeÀeb®ee DeLe&, J³eeHeejer yeBkeÀeb®eer keÀe³ex, þsJeer®es ÒekeÀej (ye®ele
þsJeer, ®eeuet þsJeer Je cegole þsJeer), HeleHewMee®³ee e fveefce&leer®eer Òeef¬eÀ³ee, HeleHewMee®³ee ce³ee&oe, jesKelee Je
ueeYeoeef³elee, oeef³elJe Je efpeboieer ³eebceOeerue HeÀjkeÀ DeeefCe 1990 -91 Heemetve®³ee yeBefkebÀie #es$eeleerue
megOeejCee ³eeb®ee DeY³eeme DeeHeCe kesÀuee Deens.
7.7 ÒeMve (QUESTIONS)
1) J³eeHeejer yeBkeÀ cnCepes keÀe³e? J³eeHeejer yeBkesÀ®eer keÀe³ex meebiee.
2) HeleHewMee®³ee efveefce&leer®eer Òeef¬eÀ³ee mHe<ì keÀje.
3) 1990 -91 Heemetve®³ee yeBefkebÀie #es$eeleerue megOeejCeeb®ee Dee{eJee I³ee.

munotes.in

Page 87

878
ceO³eJeleea yeBkeÀ
(CENTRAL BANKING)
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎ<ìîes
8.1 ceO³eJeleea yeBkesÀ®ee DeLe&
8.2 ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer keÀe³ex
8.3 meejebMe
8.4 ÒeMve
8.0 GefÎ<ìîes
ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer keÀe³ex mecepetve IesCes.
8.1ceO³eJeleea yeBkesÀ®ee DeLe&
osMee®³ee ®eueveerefJeceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[s veeCesyeepeeje®es efveefJe&Jeeo vesle=lJe Deens. ner yeBkeÀ meueive Demeuesu³ee J³eeHeejer
yeBkeÀe®³ee J³eJenejeJej osKejsKe þsJeC³ee®es Je l³eeJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®es keÀe³e& keÀjles. ceO³eJeleea yeBkeÀ ner
osMeeleerue meJeex®®e ®eueveefJeOeesjCe jeyeJeC³ee®es keÀe³e& Je peyeeyeoejer meesHeJeueer Deens. Yeejleele ceO³eJeleea yeBkeÀ cnCetve efjPeJn& yeBkeÀ 1
SefÒeue 1935 Heemetve keÀe³e& Heneles Deens. ceO³eJeleea yeBkeÀ ner keÀesCel³eener osMeeleerue efMeKej yeBkeÀ Demeles.
mebHetCe& osMee®³ee efJeÊeJ³eJemLesJej efve³eb$eCe þsJeCeejer ceO³eJeleea mebmLee Deens.
ceO³eJeleea yeBkeÀ ner DeLe&J³eJemL esleueer SkeÀ cenÊJee®eer mebmLe eD e m e l e s .³ e em e b m L e s Ü e j s
DeLe&JemLesleerue ®eueveefJemeeJe&YeewceÊJee®es ÒeeflekeÀ Demeles. ceO³eJeleea yeBkeÀ osMee®³ee efJeÊeer³e mLew³ee&®eer peyeeyeoejer Iesles. ceO³eJeleea
yeBkeÀ ®eueveHegjJeþe keÀjles DeeefCe mejkeÀej®eer yeBkeÀ cnCetvener keÀe³e& k eÀjles.
iesu³ee keÀener JeDeeefCe Deeblejjeä^er³e DeeefLe&keÀ DeJeuebefyelJe Jee{les Deens. iesu³ee keÀener Je®eueve efve³eb$eCe ³eeuee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. ®e¬eÀer³e ®e{Gleej jesKeC³eemeeþer ceneceboerJej HewMee®³eemunotes.in

Page 88

88HegjJeþîeeJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®eer efvecee&Ce Peeuesueer iejpe DeeefCe DeveskeÀ osMeeb®³ee DeLe&He×erleerle
efve³eespeveeuee ÒeeHle Peeuesues cenÊJe ³ee keÀejCeebcegUs ceO³eJeleea yeBkeÀeb®es cenÊJe Jee{ues Deens.
``p³ee ®eueve mebmLesJej yeBkeÀe®eer yeBkeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjC³ee®eer mejkeÀej®ee ®eueve efJeÒeefleefveOeer cnCetve keÀe³e& keÀjC³ee®eer DeeefCe ®eueve J³eJemLes®³ee J³eJemLeeHevee®eer peyeeyeoejer meesHeJeuesueer
Demeles Je ³ee mebmLee yeBeEkeÀie®ee J³eJemee³e keÀjle veenerle DeMee mebmLee ceO³eJeleea yeBkeÀ cnCetve DeesUKeu³ee
peeleele.''
eqmceLe ³eebveer ceeb[uesu³ee ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee J³eeK³esle les cnCeleele ``ceO³eJeleea yeBkeÀ cnCepes
yeBkeÀ J³eJemee³ee®eer DeMeer He×le keÀer p³eeceO³es SkeÀe®e yeBkesÀ®eer ®eueve efveefce&leerle HetCe& DeLeJee DeJeeefMeä
cekeÌlesoejer Demeles.
8.2ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer keÀe³ex
1) ®eueve efveefce&leer keÀjCesë
peieeleu³ee meJe& osMeele keÀ eieoer veesìeb®eer íHeeF& lesLeerue ceO³eJeleea yeBkesÀceeHe&Àle®e nesles. Deepe
meJe&$e ceO³eJeleea yeBkeÀe DeeHeu³ee mejkeÀej®³ee Jeleerves keÀeieoer veesìe íeHeleele Je ®eueveele DeeCeleele.
l³eecegUs keÀeieoer veesìeb®eer efveefce&leer ner ceO³eJeJelee a yeBkeÀe®eer Deepe cekeÌlesoejer yeveueer Deens.
2) mejkeÀejer yeBkeÀ, Spebì Je meuueeieejë
meJe& ceO³eJeleea yeBkeÀe ¿ee mejkeÀej®eer yeBkeÀ, Spebì Je meuueeieej cnCetve keÀe³e& keÀjleele.
ceO³eJeleea yeBkesÀle osMee®es ceO³eJeleea mejkeÀej Je jep³e m ejkeÀejs ³eeb®eer Keeleer Demeleele. J³eeHeejer p³ee
ÒeceeCes ueeskeÀeb®eer ye@vkeÀefJekeÀjles. Goe. mejkeÀej®eer efMeuuekeÀ meebYeeUCes, mejkeÀejmeeþer keÀpex GY eejCes, les HesÀ[Ces, mejkeÀejuee
De[®eCeer®³ee JesUer mJele: keÀpex osCes F. lemes®e mejkeÀej®eer Spebì cnCetve ceO³eJeleea yeBkeÀ mejkeÀej®³ee
Jeleerves Flejeb®eer ³esCeer eqmJekeÀejCes Je osCeer osCes ns keÀe³e& keÀjerle Demeles.
3) yeBkeÀeb®eer yeBkeÀ ë
osMeeleu³ee efJeefJeOe yeBkeÀe ³ee peveles®³ee yeBkeÀe Demeleele. Hejbleg ceO³eJeleea yeBkeÀ ner osMeeleu³ee
meJe& yeBkeÀeb®eer yeBkeÀ Demeles. p³eeÒeceeCes osMeeleu³ee efJeefJeOe yeBkeÀe ueeskeÀebmeeþer keÀeces keÀjleele. leÜle®e
ceO³eJeleea yeBkeÀ os Meeleu³ee yeBkeÀebmeeþer keÀeces keÀjles. Goe. osMeeleerue yeBkeÀe DeeHeu³ee peJeUerue
efMeuekeÀer®ee keÀener Yeeie ceO³eJeleea yeBkesÀle þsJe cnCetve þsJeleele. Je ner þsJe ceO³eJeleea yeBkeÀe meebYeeUles
keÀener JesUe osMeeleu³ee yeBkeÀebveer DeeHeu³ee p eJeU®³ee þsJeeR®ee keÀener Yeeie ceO³eJeleea yeBkesÀle þsJeuee
Heeefnpes. Demes l³eeb®³eeJej keÀe³eosMeerj yebOeve Demeles.
lemes®e osMeeleu³ee yeBkeÀebvee De[erDe[®eCeer®³ee JesUer ceO³eJeleea yeBkeÀ keÀpex osles. l³ee®eÒeceeCes
osMeeleu³ee yeBkeÀeb®³ ee ngb[îee JeìJeles. lemes®e J³eeHeejer yeBkeÀebveer DeeHeu³ee ûeenkeÀeb®³ee ngb[îee SkeÀoe
JeìJeu³ee Demeleerue lej l³ee Hegvne JeìefJeCes ns keÀe³e& HeCe ceO³eJeleea yeBkeÀ keÀjles. Lees[ke̳eele ceO³eJeleea
yeBkeÀ, yeBkeÀeb®eer yeBkeÀ cnCetve keÀe³e& ke Àjles.munotes.in

Page 89

894) HejosMeer ®eueve meebYeeUCesë
HetJeea pesJne DeveskeÀ osMeele megJeCe& HeefjceeCe nesles lesJne keÀeieoer ®eueve íeHeleevee l³eeuee leejCe
cnCetve meesves þsJeues peele Demes. Hejbleg megJeCe& HeefjceeCee®³ee Demleeveblej Deepe keÀeieoer ®eue ve
íeHeC³eemeeþer meesve Je HejkeÀer³e ®eueve ³eeb®es leejCe þsJeues peeles. Hejbleg keÀeieoer ®eueve íeHeC³ee®eer
cekeÌlesoejer ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer Demeu³eeves DeMee veesìeb®³ee íHeeF&meeþer HejosMeer ®euevee®es þsJeeJes ueeieCeejs
leejCe ceO³eJeleea yeBkeÀ mJele:peJeU þsJeles. lemes®e osMeeleu³ee Hejjeä^er³e J³eeHeejeletve osMeeuee pej keÀener
HejkeÀer³e ®eueve efceUeues Demeues lejer les meJe& ceO³eJeleea yeBkeÀ meebYeeUles, l³ee®e ÒeceeCes ogmeN³ee osMeeletve
keÀener ceeue Dee³eele kesÀu³eecegUs Dee Heu³ee osMee®es ogmeN³ee osMeeuee osCes efvecee&Ce Peeues Demesue lej les
mJele: peJeU Demeuesu³ee HejkeÀer³e ®eueveeletve ceO³eJeleea yeBkeÀ YeeieJeles. l³ee®eÒeceeCes mejkeÀejves
ngb[CeeJeUer®ee pees oj þjefJeuee Demesue lees efìkeÀJetve OejCes ns HeCe c eO³eJeleea yeBkesÀ®es keÀece Deens.
5) MesJeì®ee $eelee cnCetve keÀe³e& keÀjCesë
ceO³eJeleea yeBkeÀ ner yeBkeÀeb®eer yeBkeÀ Demeles. l³eeJesUer osMeeleu³ee yeBkeÀe De[®eCeerle meeHe[leerue
lesJne MesJeì®ee $eelee cnCetve ceO³eJeleea yeBkeÀ l³eeb®³ee ceo leeruee OeeJetve peeles. keÀenerJesUe ueeskeÀeb®³ee
keÀ[tve HewMee®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeieCeer ³esles. DeMeer efJeMesceesþîee ÒeceeCeeJej HewMeeuee ceeieCeer ³esle Demeles. DeMee JesUer les yeBkesÀle þsJeuesu³ee þsJeer keÀe{leele. keÀener
JesUe lej ueeskeÀebveer þsJeuesu³ee þsJeeRvee Fleke̳ee ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeieCeer ³esles keÀer yeBkeÀevee DeMeer ceeieCeer
Hegjer keÀjlee ³esle veener. keÀejCe yeBkeÀebveer mJele: peJeU peceu esu³ee ueeskeÀeb®³ee þsJeer keÀpe&©Heeves keÀsJne®e
osTve ìekeÀuesu³ee Demeleele. DeMeeJesUer ceO³eJeleea yeBkeÀ osMeeleu³ee yeBkeÀeb®³ee ceoleeruee OeeJetve ³esles
DeeefCe l³eebvee jesKe HewMee®eer ceole keÀjles.
6) efvejmeve kesÀvê :
ceO³eJeleea yeBke À J³eeHeejer yeBkeÀebmeeþer efvejmeve kesÀvê eEkeÀJee meceeMeesOeve ie=n cnCetve keÀe³e&
keÀjles.
7) Hele®euevee®es efve³eb$eCeë
DeveskeÀ DeLe&Meeðe%e Hele®euevee®³ee efveefce&leer®es efve³eb$eCe keÀjCes ns SkeÀ ceO³eJeleea yeBkesÀ®es
Del³eble cenÊJee® es keÀe³e& Deens Demes ceeveleele. J³eeHeejer yeBkeÀe Hele®euevee®eer efveefce&leerkeÀjleele. l³eeJej
efve³eb$eCe þsJeC³ee®es keÀe³e& keÀjeJes ueeieles.
8) mebMeesOeve :
keÀener osMeeleu³ee keWÀêer³e yebkeÀe mebMeesOeve kesÀbêe®es keÀe³e& keÀjleele. DeM ee yeBkesÀceeHe&Àle osMeeleerue
DeewÐeesefiekeÀ GlHeeoveeefJeFl³eeoer #es$eele efkeÀleer Yeeb[Jeuee®eer iegbleJeCegkeÀ Peeueer Deens. kegÀþu³ee #es$eele keÀesCel³ee J ³eepee®³ee
ojeves Hewmes iegbleJeues peeleele, keÀesCel³ee #es$eele Yeeb[Jeuee®ee HegjJeþe DeHegje eEkeÀJee peemle J³eepee®³ee
oje®ee Deens. Fl³eeoer yeeyeerefJejeä^er³e GlHeVe Fl³eeoer yeeyeeR®es HeCe mebMeesOeve keÀ©ve ceeefnleer peceJeueer peeles.
9) Mesleeruee keÀpe&HegjJeþeë
osMeeleerue keWÀêer³e yeBkeÀ MeslekeÀN³eebvee mJemle ojele keÀpe&HegjJeþe keÀjC³ee®es keÀece keÀjles.
DeLee&le keWÀêer³e yeBkeÀ Òel³e#eele MeslekeÀN³ eebvee keÀpe& osle veener. lej osMeeleu³ee menkeÀejer yeBkeÀe eEkeÀJee
Flej ueeskeÀebvee keÀpe&HegjJeþe keÀjles Je l³eeb®³ee leHexÀ MeslekeÀN³eebvee keÀpe&HegjJeþe neslees.munotes.in

Page 90

9010) peeieeflekeÀ mebIeìveeb®es ÒeefleefveOeerlJe :
osMee®eer ceO³eJeleea yeBkeÀe peeieeflekeÀ yeBkeÀ eEkeÀJee Deeblejjeä^er³e ®eueveefveOeer ³eemeejK³ee
peeieeflekeÀ mebIeìveeb®es ÒeefleefveefOelJe keÀjerle Demeleele.
8.3meejebMe (SUMMARY)
Yeejleer³e efjPe&Jn yeBkeÀ (RBI) ner Yeejleeleerue ceO³eJeleea efkebÀJee keWÀefê³e yeBkeÀ De metve leer
ceO³eJeleea yeBkeÀ ³ee veel³eeves leer®³ee meJe& peyeeyeoeN³ee Je keÀe³ex Heej Hee[erle Demeles p³eeb®ee DeY³eeme
DeeHeCe Òemlegle ÒekeÀjCeeceO³es kesÀuee Deens.
8.4ÒeMve (QUESTIONS)
1) `ceO³eJeleea yeBkeÀ' ³eeJej Lees[ke̳eele efìHee efuene .
2) ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer mejue J³eeK³ee osJetve ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer efJeefJeOe keÀe³ex mHe<ì keÀje.

munotes.in